Wat begon als een succesverhaal voor politie en parket, evolueert langzaamaan naar een nachtmerrie waarvan de gevolgen niet te overzien vallen. Sky ECC verschafte Justitie een ongeziene inkijk in de criminele onderwereld, maar de vraag rijst of zij daar klaar voor was.

Concreet leidt Sky ECC tot een verdere overbevolking van de gevangenissen ingevolge het groot aantal voorlopig gehechten dat gepaard gaat met de nieuw opgestarte onderzoeken. Deze bijkomende overbelasting van ons gevangenissysteem noopt op haar beurt tot een verder uitstel van de door minister Q zo betrachte – en ook zo noodzakelijke – krachtdadigere strafuitvoering. Daarnaast veroorzaakt Sky ECC een ongeziene overbelasting van de politiediensten met ongewenste vertragingen tot gevolg. Beide vaststellingen leggen Justitie fundamentele vragen voor over wat precies haar taak is, welke middelen zij daarvoor ter beschikking heeft en wat realistischerwijze van haar verwacht kan worden.

Een onbeheersbare hoeveelheid aan informatie

Het weze benadrukt dat het kraken van Sky ECC een voorbeeld is van sterk politiewerk, hetgeen een grote pluim verdient. Hierover kan geen discussie bestaan. Ironischerwijze ziet Justitie zich ingevolge dit succesverhaal geconfronteerd met de vraag hoe die gigantische massa aan informatie te verwerken. Het feit dat cryptofoons blijkbaar op grote schaal gebruikt worden, heeft tot gevolg dat een nooit geziene hoeveelheid aan informatie is vrijgekomen, die enerzijds aanleiding geeft tot nieuwe onderzoeken en anderzijds lopende onderzoeken verder stoffeert. De onderzoekers hadden wellicht zelf niet vermoed dat de grot van Ali Baba zo groot zou zijn.

Naast deze kwantitatieve rijkheid valt ook de inhoudelijke rijkheid en duidelijkheid van de informatie op. Aangezien de gebruikers van cryptofoons in de waan verkeerden dat zij open en vrij met elkaar konden communiceren, is van enige codetaal of voorzichtigheid veelal geen sprake. De resultaten van Sky ECC hebben op die manier in tal van onderzoeken een beter inzicht verschaft in wat er precies is gebeurd, vaak inclusief gruwelijke details. Het wekt wel enige verbazing dat Justitie onthutst lijkt bij de ontdekking van zoveel rauwe realiteit. De wereld is nu eenmaal niet altijd mooi… Het feit dat deze gruwel als drukkingsmiddel werd gehanteerd in het parlement neigt naar een vorm van populisme die – komende van de zijde van de magistratuur – verbaast.

Het ‘managen’ van deze tsunami aan informatie is in werkelijkheid onbegonnen werk. Er moeten onmogelijke keuzes worden gemaakt over welke informatie onmiddellijk te exploiteren, en welke (nog) niet.

Sommige – als niet prioritair beschouwde informatie – komt laattijdig toe in lopende onderzoeken, terwijl ondertussen kostbare tijd en middelen werden gespendeerd. Andere onderzoeken – die op zich niets met Sky ECC te maken hadden – liepen vertraging op omdat de politiecapaciteit opgeslorpt werd voor de exploitatie van de informatie uit Sky ECC. Wat corona was voor de medische wereld, is Sky ECC gebleken voor de Justitiële wereld.

Het is onvermijdelijk dat achteraf zal blijken dat bepaalde keuzes anders of beter hadden gekund. Het zou onterecht zijn om bij deze beoordeling geen rekening te houden met het feit dat het onmogelijk is juiste keuzes te maken zonder volledig geïnformeerd te zijn, hetgeen te dezen onmogelijk is. Het zou een verademing zijn mochten alle beleidsniveaus zich onthouden van gemakkelijke ‘achteraf-redeneringen’.

Gevangenisstraf is niet effectief in de strijd tegen georganiseerde criminaliteit

Naast de problematiek van het beheersen van de stortvloed aan informatie, leert Sky ECC ook dat hoge gevangenisstraffen niet het verhoopte afschrikwekkend effect hebben in de strijd tegen georganiseerde criminaliteit. Ingevolge Sky ECC werd begin 2021 niet minder dan 27 ton cocaïne onderschept in 42 dagen tijd, alleen al in de haven van Antwerpen. Dit toont aan dat het tot dan gevoerde beleid van steeds hogere straffen absoluut geen afschrikwekkend effect heeft gehad, hetgeen ook veelvuldig voorspeld werd door academici, criminologen en wetenschappelijk onderzoek. Ondanks de torenhoge gevangenisstraffen stroomde de cocaïne rijkelijk de Antwerpse haven binnen.

De magistratuur blijft echter nog steeds geloven in het afschrikwekkend effect van hoge straffen. Deze hebben echter geen effect op het terrein: er zijn niet minder verdovende middelen in omloop, het aantal personen dat zich inlaat met verdovende middelen is geenszins gedaald en er zijn niet minder personen slachtoffer van een drugsverslaving.

De hoeveelheid druggerelateerd geweld lijkt zelfs toe te nemen. Het enige effect dat deze rechtspraak heeft bereikt, is een verdere overbevolking van de gevangenissen, hetgeen – oh ironie – leidt tot een minder effectieve uitvoering van de door diezelfde magistraten uitgesproken straffen. De magistratuur is zelf zo mee de bron van haar eigen frustratie. Magistraten die menen dat het de taak is van de uitvoerende macht om er voor te zorgen dat de door hen uitgesproken straffen kunnen uitgevoerd worden, onderschatten de mate waarin zij zelf trachten een beleid uit te stippelen middels hun rechtspraak, hetgeen overigens tegenwoordig ook van hen verwacht wordt. Louter stellen dat de rechterlijke macht straffen uitspreekt die de uitvoerende macht blind moet uitvoeren, zal alleszins het verwijt “wereldvreemde rechters” niet uit de wereld helpen. Ook de rechterlijke macht moet rekening houden met de realiteit en met de middelen die haar ter beschikking staan.

De blindheid van de magistratuur voor wetenschappelijke en criminologische inzichten verbaast des te meer in tijden post corona: als de coronacrisis ons iets zou moeten hebben geleerd, is het wel dat wetenschap nuttig kan zijn voor een samenleving. De magistratuur lijkt echter de ogen te sluiten voor de wetenschappelijke kennis inzake het contraproductief effect van hoge gevangenisstraffen. In die zin kan inderdaad gesteld worden dat de magistraten de anti-vaxxers zijn van Justitie (Meester, gij begint weer: over verhouding magistratuur en advocatuur ). De realiteit leert dat hoge gevangenisstraffen geen preventief en afschrikwekkend effect hebben en dat zij een onevenredige belasting van het gevangeniswezen veroorzaken met gebrekkige strafuitvoering voor gevolg. Onbegrijpelijk dat men nog steeds het geweer niet van schouder verandert.

Justitie: welke taak en welke middelen?

De hierboven uiteengezette dubbele vaststelling – Justitie heeft niet de middelen om alle criminaliteit te bestrijden en hoge gevangenisstraffen zijn niet effectief – biedt echter ook de kans om grondig na te denken over de taak van Justitie. Beide vaststellingen nopen immers tot volgende conclusie: Justitie heeft de verplichting haar beperkte middelen zo efficiënt mogelijk aan te wenden. Er moeten bijgevolg (politieke) keuzes gemaakt worden. En deze keuzes moeten grondig uitgelegd worden aan en desgevallend verdedigd worden bij de bevolking. Het is hoog tijd dat zowel politiek als magistratuur deze leidinggevende rol op zich nemen in plaats van continu slaafs de publieke opinie te ondergaan en bibberend te wachten tot het volgende gruwelijke misdrijf ontdekt wordt.

Vooreerst moet de politiek duidelijke keuzes maken over welke criminaliteit prioritair bestreden moet worden. Daartoe moeten voldoende, maar ook de juiste middelen ingezet worden. De problematiek van verdovende middelen moet in het bijzonder dringend herbekeken worden: de ingezette hoeveelheid tijd en middelen (gevangeniscapaciteit, onderzoekscapaciteit, etc.) staat op geen enkele manier in verhouding tot de bekomen resultaten.

Men kan niet blind blijven voor het feit dat het tot op heden gevoerde beleid grandioos faalt: het kost handenvol geld en middelen, het belemmert de goede werking van Justitie in tal van andere domeinen en het heeft geen maatschappelijk relevant effect op het terrein.

Dit debat zal bijgevolg niet uitsluitend met politie en parket gevoerd moeten worden – hun aanpak werkt gewoonweg niet – maar met alle mogelijke betrokkenen (criminologen, academici, medische wereld, hulpverlening, advocatuur, etc.). Een gans nieuwe aanpak dringt zich op. De tijd om stenen in de rivier te verleggen is voorbij: de hele rivier moet van koers veranderen.

Daarnaast moet ook uitgelegd worden dat de gevangenis niet het enige antwoord hoeft te zijn op gepleegde criminaliteit. Integendeel zelfs: bijna steeds werkt de gevangenis contraproductief, ook bekeken vanuit het standpunt van het maatschappelijk belang. Ook dit verhaal moet worden uitgelegd aan de bevolking, en ongetwijfeld ook aan een deel van de magistratuur. Hierbij zal ook benadrukt moeten worden dat het niet de taak van Justitie is om criminaliteit te voorkomen. Dit is immers onmogelijk (Justitie kan moorden niet voorkomen | De Standaard). De taak van het strafrecht bestaat er in om op een beschaafde wijze te reageren op gepleegde criminaliteit.

Het moge duidelijk zijn dat Sky ECC een ‘game changer’ is gebleken. Sky was dan toch the limit. Het is hoog tijd dat een duidelijk en doordacht beleid uitgetekend wordt, hetwelk nadien krachtdadig, voorzien van voldoende en effectieve middelen, uitgevoerd wordt. De politiek en de magistratuur moeten hier – met de hoger vermelde partners – samen aan werken in plaats van elkaar continu kinderachtig met de vinger te wijzen. De speeltijd is al lang voorbij. De tijd van sprookjes evenzeer.

Philip Daeninck, advocaat