Vorig jaar, in september 2023, stond de straftoemeting van de veroordeelden op het terreurproces over de aanslagen op 22 maart 2016 centraal in de Belgische mediaverslaggeving. Deze bijdrage gaat echter niet dieper in op de concrete strafmaten in dit proces, maar werpt een licht op de bestaande internationale literatuur omtrent de straftoemeting van terrorismeveroordeelden.

Onderzoeksdomein van straftoemeting van terrorismeveroordeelden relatief beperkt

Aan de hand van een scoping review werden 59 studies onderzocht om het onderzoeksveld, de belangrijkste bevindingen en gebruikte methoden in kaart te brengen. Hoewel wetenschappelijk onderzoek naar terrorisme zeer omvangrijk is, is het specifieke onderzoeksdomein rond de straftoemeting van terrorismeveroordeelden relatief beperkt. Gelet op de unieke aard van terrorisme-gerelateerde misdrijven en daders, is het nochtans belangrijk om inzicht te verwerven in de strafrechtelijke besluitvormingsprocessen en specifieke straftoemetingsbeginselen in de context van terrorisme. Op die manier kan een leidraad geboden worden aan beleidsmakers en praktijkactoren, alsook verdere aanbevelingen geformuleerd worden voor toekomstig onderzoek. Gelet op het bestek van deze bijdrage, zal voornamelijk gefocust worden op deze implicaties voor beleidsmakers, praktijkactoren en academici.

Belang van open-source databanken en datagestuurd onderzoek

Bestaand straftoemetingsonderzoek focust voornamelijk op data uit de Verenigde Staten en Canada, terwijl Europees onderzoek beperkt is. In de Verenigde Staten maakt men gebruik van meerdere open-source databanken, waardoor uitgebreid kwantitatief wetenschappelijk onderzoek mogelijk is. Het verdient dan ook aanbeveling om in alle jurisdicties in te zetten op het systematisch openbaar maken van gerechtelijke uitspraken, waardoor gedetailleerde gegevensverzameling mogelijk wordt voor datagestuurd wetenschappelijk onderzoek.

Hoewel de creatie van een databank bepaalde uitdagingen met zich meebrengt op vlak van gegevensbescherming, verificatie, toegankelijkheid, standaardisatie, etc., is het nochtans essentieel om multidisciplinair onderzoek te bevorderen. Multidisciplinair onderzoek zou bovendien kunnen leiden tot een meer mixed methods benadering, waarbij kwalitatieve en kwantitatieve methoden worden gecombineerd om zo te komen tot diepgaandere inzichten (bijv. door juridische analyses hand in hand te laten gaan met sociaalwetenschappelijke inzichten en statistische analyses).

Risicomanagement als centrale doelstelling

Iets meer dan de helft van de onderzochte studies betrof kwalitatief onderzoek (in de vorm van literatuurstudies, algemene juridische analyses of specifieke annotaties bij welbepaalde rechtszaken). Kwalitatief onderzoek heeft aangetoond dat risicomanagement een centrale doelstelling is geworden van contra-terrorismewetgeving in de eenentwintigste eeuw, waarbij afschrikking en vergelding primaire strafdoelen zijn in terreurprocessen. Academici roepen dan ook op om de cruciale rol van rehabilitatie en resocialisatie te erkennen en oog te hebben voor de specifieke intenties en acties van de dader, eerder dan te focussen op het risico dat geassocieerd is met het terroristisch karakter van het delict. Bovendien duidt de literatuur het potentieel van terreurprocessen om de legitimiteit van contra-terrorismestrafbepalingen aan te tonen, door onder meer de integriteit te waarborgen en mensenrechten te beschermen.

Factoren die straftoemeting beïnvloeden

Kwantitatief onderzoek heeft een aantal factoren blootgelegd die een invloed hebben op de straftoemeting. Hieronder worden op niet-exhaustieve wijze een aantal factoren aangehaald:

• Rechts-extremisme wordt minder snel vervolgd op basis van terrorismemisdrijven in vergelijking met religieus geïnspireerd extremisme, en wordt bijgevolg minder zwaar bestraft.
• Er is een verband tussen de nabijheid van een veroordeling ten opzichte van een terroristische aanslag en de mildheid van de straf. Door een gewijzigde vervolgingsstrategie in de nasleep van een terroristische aanslag wordt er weliswaar vaker vervolgd maar dit op grond van minder zware terrorismegerelateerde misdrijven in minder complexe zaken, wat veelal resulteert in een mildere strafmaat.
• Beklaagden die in een latere fase van een ‘terroristische campagne’ terechtstaan, worden zwaarder bestraft dan zij die in een beginfase worden veroordeeld.
• Hoe langer een strafonderzoek aansleept, hoe zwaarder de straf.
• Vrouwelijke terrorismeveroordeelden worden over het algemeen milder bestraft dan mannelijke daders, al is er ook onderzoek voorhanden dat deze hypothese niet bevestigt.
• Een vreemde nationaliteit of het hebben van een etnische achtergrond resulteren in een zwaardere straf, of minstens in een strengere aanpak doorheen de strafrechtsketen (in termen van de invloed op vervolgingsbeslissing en kwalificatie van het misdrijf).

Het is om die reden belangrijk om oog te hebben voor potentiële vooringenomenheid bij terrorismevervolgingen. Een gelijke behandeling van individuen, ongeacht geslacht, burgerschapsstatus, ideologie of religie, is dan ook cruciaal. Bovendien toont onderzoek aan dat men bewust moet zijn van de dynamische aard van vervolgingsstrategieën in reactie op grote terroristische incidenten en evoluerende dreigingspercepties. Wat kwantitatief onderzoek betreft, wijst de bestaande literatuur ook op de noodzaak om meer te onderscheiden binnen een steekproef van personen die vervolgd worden op grond van terroristische misdrijven, onder meer in termen van ideologie en de onderliggende tenlasteleggingen, alsook om meer contextuele variabelen te includeren en oog te hebben voor andere beslissingsmomenten binnen de strafrechtsketen (louter dan enkel en alleen te focussen op de duur van een vrijheidsberovende straf als afhankelijke variabele).

Conclusie

Uiteraard is het belangrijk om deze bevindingen blijvend te evalueren in het licht van de veranderende aard van terroristische misdrijven alsook de strafrechtelijke reactie hierop, inclusief wetgevende ontwikkelingen. Er moet benadrukt worden dat het merendeel van deze bevindingen kaderen binnen een Amerikaanse setting en niet per definitie gelden in een Belgische context. Het verdient aanbeveling om ook in België te investeren in straftoemetingsonderzoek van terrorismeveroordeelden.

Dr. Stéphanie De Coensel, FWO Postdoctoraal Onderzoeker en Gastprofessor Universiteit Gent

Geïnteresseerd in de volledige analyse? De scoping review is gepubliceerd in de ‘International Criminal Justice Review’ en terug te vinden via deze link.