Makala, wat “houtskool” betekent in het Lingala, is de centrale gevangenis van Kinshasa. Het is ook een van de grootste gevangenissen van Afrika: 8.500 gevangenen leven er in een complex van paviljoenen en kazernes van baksteen en plaatstaal, oorspronkelijk ontworpen om plaats te bieden aan 1.500 mensen.

Het is een kleine stad, een ecosysteem, waar alles betalend is, geruild of onderhandeld wordt, – zelfs een plaats om op de grond te gaan liggen. Sommige cellen van 100 m² herbergen tot 200 gevangenen, waarvan velen op de grond slapen. Ze krijgen te weinig eten en hebben ernstige ondervoedingsproblemen. Slagen en mishandeling kunnen soms leiden tot de dood. Extreme promiscuïteit en onzekerheid leiden onvermijdelijk tot conflicten die met geweld worden opgelost.

Vandaag hebben we in de Makala-gevangenis een jongen genaamd F. ontmoet.

1. Hij was in 2009 23 jaar oud en woonde in Ndjili, een gemeente in het westen van Kinshasa, vlakbij de luchthaven. Dat jaar was hij betrokken bij een geschil tussen zijn tante en een buurman over een stuk land. F. werd gehoord als getuige. Nadat hij weigerde het adres van zijn tante op te geven, werd hij vervolgd voor vandalisme en opgesloten in Makala. Een paar dagen later verscheen hij voor de rechter die over zijn vrijlating zou oordelen. Sindsdien: geen nieuws. F. is in Makala gebleven. Zoals vele anderen raakte hij in de vergetelheid, verdwenen in de handgeschreven registers van de gevangenis.
2. Hij wordt dus al 10 jaar lang willekeurig vastgehouden, zonder ooit veroordeeld te zijn geweest. Voor vandalisme.

Enkele weken geleden stootte een advocaat waar ASF mee samenwerkt op F.’s zaak. Na wat opzoekwerk ontdekte hij dat de zaak in 2012 door een magistraat geseponeerd was. F. had dus moeten worden vrijgelaten, maar bij gebrek aan communicatie tussen het openbaar ministerie en de gevangenisadministratie, is niemand ooit op de hoogte gesteld van de beslissing die hem vrij moest maken. F. bracht 10 jaar van zijn leven door in de gevangenis, in afschuwelijke omstandigheden. Over een paar weken komt F. waarschijnlijk vrij. Maar in Makala zijn er honderden mensen in deze situatie: bijna 80 procent van de gedetineerden zit in voorlopige hechtenis.

En dus, wat zijn de oplossingen?

Ten eerste is het noodzakelijk om verouderde oplossingen los te laten die zich vooral richten op het bouwen van gevangenissen, op wetshervormingen en het opleiden van magistraten. Alleen al op dit laatste punt leert de ervaring dat de rechters over het algemeen vertrouwd zijn met de beginselen van strafvordering in het nationale recht. Deze maatregelen hebben geen bewezen effect op de verbetering van het strafrechtstelsel.

Vervolgens moet men ook de voornaamste oorzaken van het overdreven gebruik van voorlopige hechtenis erkennen. De ervaring van ASF toont de verborgen motieven aan van actoren in het strafrechtelijk systeem die specifieke doelstellingen nastreven, die soms in strijd zijn met de norm. Deze omvatten, al dan niet gecumuleerd:

• Politieke motieven: het bevel komt “van hogerop” en de voorlopige hechtenis maakt het mogelijk om dissidente stemmen opzij te schuiven. Dit was regelmatig het geval in de periode in aanloop van de Congolese verkiezingen;
• Repressieve motieven: er wordt een buitensporig gebruik van voorlopige hechtenis gemaakt om, bewust of onbewust, gedrag te bestraffen eerder dan om het onderzoek van een strafzaak te vergemakkelijken.
• Economische motieven: het overheidsoptreden wordt misbruikt om economische voordelen te verkrijgen. Dit misbruik komt neer op afpersing, eventueel onder het mom van een wettelijke maatregel (schikking, borgtocht…).

Tot slot moet elke actie die verandering beoogt rekening houden met de complexiteit van de logica’s en interacties die de actoren in het strafrechtelijke systeem ertoe brengen om de wet toe te passen of naast zich neer te leggen. Wat acties betreft, gaat het met name over:

• De burgers te zien als een hefboom voor verandering om strafrechtelijke praktijken te beïnvloeden;
• Regelmatig overleg te laten plaatsvinden met alle actoren in het strafrechtelijke systeem;
• Het maatschappelijk middenveld een actieve, invloedrijke rol te laten spelen om de actoren in het strafrechtelijke systeem voortdurend aan te spreken over en voor hun verantwoordelijkheden te stellen voor ernstige mensenrechtenschendingen.

Om zaken zoals die van F. te verdedigen, tekenen ASF en haar partners beroep aan bij nationale rechtbanken, voeren ze advocacy-campagnes en ondersteunen ze de organisatie van burgeracties. Maar om de impact te vergroten, is het noodzakelijk om op permanente wijze actief te zijn, via een actiegericht netwerk van militante advocaten, academici en leden van het maatschappelijk middenveld. Dit netwerk wordt momenteel opgericht door ASF, zowel in de DRCongo als op internationaal niveau. Om te waken en om te strijden. Maar vooral om vergeten gevangenen zoals F. te kunnen verdedigen en hen hun rechten terug te geven.

Bruno Langhendries

Advocaten Zonder Grenzen

Contact : blanghendries@asf.be