Op 15 december 2025 sliepen 672 mensen op de grond in Belgische gevangenissen. Een week eerder waren dat er nog 600. In april, toen magistraten, academici en middenveld samenkwamen om over gevangenisoverbevolking te spreken, ging het nog om ongeveer 200 mensen. Dat is geen statistisch detail, maar een alarmsignaal: een structureel probleem kan razendsnel ontsporen wanneer het niet fundamenteel wordt aangepakt. Gisteren trok Mathilde Steenbergen, directrice-generaal van het gevangeniswezen, nog maar eens aan de alarmbel.
Die vaststelling stond ook al centraal op de conferentie die Magistratuur & Maatschappij dit voorjaar organiseerde. Daar werd openlijk erkend dat de toestand in de gevangenissen geen louter uitvoeringsprobleem is, maar raakt aan de kern van de rechtsstaat. Wat vandaag gebeurt, is niet het gevolg van één verkeerde beslissing, maar van een opeenstapeling van keuzes die elk afzonderlijk verdedigbaar zijn, maar samen tot een onhoudbare situatie leiden.
Die dynamiek laat zich goed begrijpen via het begrip tragedy of the commons. Het klassieke voorbeeld is dat van een gemeenschappelijke weide waar verschillende herders hun vee laten grazen. Elke herder heeft er individueel belang bij om één dier extra toe te voegen: de winst is voor hem, terwijl de schade — iets minder gras voor iedereen — wordt verdeeld over de hele groep. Als iedereen zo handelt, raakt de weide uitgeput en stort het systeem in, hoewel niemand op zichzelf iets ‘fout’ deed. Met gevangenissen gebeurt iets gelijkaardigs: elke actor handelt rationeel binnen zijn mandaat, maar samen overschrijden we de draagkracht van het systeem.
Ook de gevangenis is, hoe vreemd het misschien klinkt, een schaars gemeenschappelijk goed. Er is een beperkte capaciteit aan ruimte, personeel, veiligheid en zorg. Elke bijkomende gedetineerde verhoogt de druk en vermindert de kwaliteit van detentie voor iedereen. Toch ontbreekt elk mechanisme dat het gebruik collectief begrenst of afstemt.
Rechters beslissen over voorlopige hechtenis, straffen en strafuitvoering, parketten bepalen vervolgingsprioriteiten, de wetgever past het strafrecht aan, en de gevangenisadministratie probeert het systeem draaiende te houden. Elk handelt binnen een legitiem mandaat. En toch leidt het geheel tot een resultaat dat niemand nog kan verdedigen: mensen slapen op matrassen op de grond en fundamentele rechten komen zeer ernstig onder druk te staan.
Dat is de kern van de tragedy of the commons. Het probleem is niet dat actoren hun verantwoordelijkheid ontlopen, maar dat ze die te geïsoleerd opnemen. Wat op individueel niveau rationeel is, blijkt op systeemniveau problematisch. Historische ervaringen met goed functionerende commons tonen dat tragedies vermeden worden wanneer gebruikers zichzelf niet louter als individuele actoren beschouwen, maar als medebeheerders van een gedeeld systeem. Dat vergt overleg, maar vooral een gedeeld kader waarin zichtbaar wordt hoe individuele keuzes bijdragen tot collectieve uitkomsten. Overbevolking is immers geen toeval, maar een voorspelbare uitkomst van een systeem zonder gedeeld beheer.
De reflex om dit op te lossen door meer gevangenissen te bouwen, is begrijpelijk maar ontoereikend. Meer cellen normaliseren meer opsluiting. Ze verschuiven de fundamentele vraag die we al te lang ontwijken: wie hoort in de gevangenis (en hoe lang), en wie niet?
Vanuit dat inzicht werd afgelopen zomer de Commissie overbevolking opgericht. Niet om bestaande organen te vervangen, maar om een leemte te vullen: een plek waar overbevolking expliciet wordt bekeken als een collectief actieprobleem over de hele strafrechtsketen heen. Haar meerwaarde ligt in het zichtbaar maken van samenhangen en vooral ook: het vertalen van concrete inzichten naar alle betrokken actoren, rekening houdend met hun praktijk en bevoegdheden. Een klassieke valkuil bij commons-problemen is dat men blijft steken in abstracte aanbevelingen, terwijl de dagelijkse praktijk wordt bepaald door juridische, organisatorische en culturele randvoorwaarden. Historische commons vermeden tragedies niet omdat zij over perfecte regels beschikten, maar omdat hun regels begrijpelijk, werkbaar en gedragen waren door de gebruikers zelf.
Maar ook dat volstaat niet zonder publieke betrokkenheid. In goed functionerende commons begrijpen gebruikers én de gemeenschap waarom grenzen nodig zijn. Dat geldt ook hier. Zolang burgers gevangenissen blijven zien als een vanzelfsprekende oplossing voor sociale problemen, zal de druk op het systeem toenemen. Een duurzaam detentiebeleid vergt daarom publieke uitleg: waarom opsluiting schaars moet blijven, waarom alternatieven noodzakelijk zijn en waarom minder opsluiten niet gelijkstaat aan minder veiligheid.
Wie veiligheid wil, moet aanvaarden dat een gevangenis geen bodemloze voorziening is. Ze is een kwetsbaar gemeengoed dat alleen standhoudt wanneer we het samen beheren én begrenzen.
Daar hoort een ongemakkelijke waarheid bij: geen enkele actor in de strafrechtsketen kan een risicoloze samenleving garanderen. Zo’n samenleving bestaat niet. Net daarom moeten alle actoren die boodschap samen uitdragen. Doen ze dat niet, dan ontstaat het omgekeerde van gedeeld beheer: vingerwijzen, alsof verantwoordelijkheid kan worden doorgeschoven.
Een volwassen rechtsstaat vraagt iets anders: gezamenlijke helderheid over wat mogelijk is, wat niet, en welke keuzes we als samenleving wíllen maken. Alleen wanneer die gedeelde realiteit wordt erkend, kunnen we een detentiebeleid voeren dat zowel effectief als duurzaam is.
0 reacties