De toenemende internationale spanningen, van Oekraïne tot Taiwan, brengen ons tot een ongemakkelijke maar noodzakelijke vaststelling: ook België moet zich voorbereiden op een majeure crisis. Geneeskundefaculteiten gaan hun studenten inmiddels voorbereiden op oorlogsgeneeskunde (Veto, 24 maart 2025), en terecht. Maar het is opvallend stil aan juridische zijde. Moeten ook rechtenfaculteiten hun studenten niet wapenen voor de realiteit van oorlog en noodrecht? We houden graag vast aan de notie dat het recht onveranderlijk is, zelfs in noodsituaties. Maar wie de geschiedenis en recente praktijk bestudeert, weet dat dit een illusie is.

Artikel 187 van de Grondwet verbiedt expliciet de hele of gedeeltelijke schorsing ervan, zelfs in oorlogstijd

België heeft constitutioneel geen regeling voor een noodtoestand: artikel 187 van de Grondwet verbiedt expliciet de hele of gedeeltelijke schorsing ervan, zelfs in oorlogstijd. Dat is een krachtig signaal, maar tegelijk een kwetsbaarheid. In crisissituaties grijpt de uitvoerende macht noodgedwongen naar improvisatie. Dat gebeurde in de coronacrisis, toen de regering via een bijzondere volmachtenwet een reeks koninklijke besluiten uitvaardigde. Eén van de meest controversiële was volgens mij het KB nr. 2 van 9 april 2020, dat zich inmengde met de burgerlijke procedures en afbreuk deed aan het Gerechtelijk Wetboek. De rechterlijke macht werd niet geconsulteerd. Het besluit werd opgesteld door een bevriende advocaat van de ontslagnemende minister, zonder enige democratische of institutionele inbreng van de magistratuur.

Ik hekelde destijds publiek de manier waarop dit koninklijk besluit werd doorgeduwd: zonder overleg, zonder respect voor de autonomie van de rechterlijke macht. Het was symptomatisch voor een bredere trend waarin de rechterlijke orde vleugellam wordt gemaakt door de uitvoerende macht. Er is een structurele rechterlijke onmacht aan het ontstaan, zonder dat hierover een maatschappelijk debat wordt gevoerd. De vraag welke justitie wij willen in dit land – een onafhankelijke derde macht of een verlengstuk van de administratie – wordt te weinig gesteld, terwijl ze dringend is. Tijdens de coronacrisis werden rechters geacht recht te spreken volgens zogezegde ‘dwingende richtlijnen’ van een administratief orgaan, het College van Hoven en Rechtbanken, terwijl net de scheiding der machten ons zou moeten behoeden voor dergelijke ontsporingen.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog balanceerden Belgische rechters tussen collaboratie met de bezetter en de bescherming van de bevolking

Dit is geen unicum. Tijdens de Tweede Wereldoorlog balanceerden Belgische rechters tussen collaboratie met de bezetter en de bescherming van de bevolking. In zijn grondige en indrukwekkende studie Tussen twee vuren. Gerecht en verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog laat Zurné (J. Zurné, Tielt, Lannoo, 2017) zien hoe Belgische magistraten hun geweten volgden waar het kon, en zich verzetten waar het moest. Ze stonden letterlijk tussen twee vuren: onder druk van een bezetter die orde wilde, en een bevolking die rechtvaardigheid verwachtte. Ook toen werkte België met besluitwetten van een regering in ballingschap – buiten het parlement om, maar achteraf gelegitimeerd. De vraag naar legaliteit versus legitimiteit keert steeds terug in crisissituaties.

Paul Cliteur en Afshin Ellian analyseren die spanning tussen legaliteit en legitimiteit diepgaand in hun boek Legaliteit en legitimiteit (Leiden University Press, 2016). Zij tonen hoe het recht altijd balanceert tussen formele correctheid en morele aanvaardbaarheid, vooral wanneer het systeem onder druk komt te staan. Hun betoog is bijzonder relevant voor juristen die geconfronteerd worden met een crisis: ze moeten beseffen dat wetten soms niet volstaan, en dat zij tegelijk nooit het kompas van de rechtsstaat mogen loslaten.

Wat opvalt in België is het ontbreken van voorbereid recht

Wat opvalt in België is het ontbreken van voorbereid recht. Nederland beschikt over de Coördinatiewet Uitzonderingstoestanden en een resem noodwetten die onmiddellijk geactiveerd kunnen worden. Duitsland heeft sinds 1968 noodwetten grondwettelijk verankerd, met duidelijke parlementaire controle. Frankrijk kent zelfs een expliciete noodtoestand en artikel 16 van de Grondwet dat de president uitzonderlijke machten verleent. België heeft niets van dat alles. Geen noodwet, geen procedure, geen gedefinieerde bevoegdheidsverschuiving, enkel het stilzwijgende vertrouwen dat we het wel zullen uitzoeken als het zover komt. Maar dat is een gevaarlijke gok.

Zonder structureel kader worden crisissituaties opgevangen via ad-hocmaatregelen, wat leidt tot onzekerheid, ongelijkheid en machtsoverschrijding. Tijdens corona werden grondrechten maandenlang beperkt via ministeriële besluiten die amper parlementair gecontroleerd werden. Pas toen de rechter oordeelde dat deze maatregelen juridisch onvoldoende verankerd waren, werd met haast de pandemiewet in het leven geroepen. Dat de rechter de uitvoerende macht op haar plaats zette, was cruciaal, maar mag geen toevalstreffer zijn: structurele waarborgen zijn nodig.

Het is daarom tijd dat we erkennen dat ook juristen moeten worden voorbereid op uitzonderlijke tijden

Het is daarom tijd dat we erkennen dat ook juristen moeten worden voorbereid op uitzonderlijke tijden. Net zoals geneeskundestudenten leren hoe te opereren in een veldhospitaal, moeten rechtenstudenten leren hoe het recht functioneert wanneer de normale orde instort. Het Belgisch recht kent nauwelijks opleidingen over binnenlands noodrecht. Humanitair recht komt soms aan bod als keuzevak, maar er is geen verplichte cursus over de krijgswet, civiele veiligheidswetten, of over de werking van justitie in oorlogstijd. Dat is onverantwoord.

Men zou minstens een opleidingsonderdeel kunnen voorzien rond “recht in crisis”, waarin studenten de juridische realiteit van oorlog, terreur, pandemieën en maatschappelijke ontwrichting leren kennen. Dat vergt geen alarmisme, maar realiteitszin. België is lid van de NAVO. Een conflict aan de oostgrens kan plots onze realiteit worden. Denk aan energie-embargo’s, digitale aanvallen, bevoorradingscrises of sabotage. Wat doen we als rechtbanken fysiek onbruikbaar worden? Hoe zet je justitie voort als het land deels bezet is, of parlement en koning niet kunnen zetelen? Op zulke vragen hebben we vandaag geen pasklaar antwoord.

Meer nog, wie dit debat uit de weg gaat, draagt bij aan de verlamming van de rechtsstaat in tijden van nood. Ook de organisatie van justitie zelf moet onder de loep. Digitalisering, continuïteitsplannen, training voor magistraten in crisiscontext: het zijn geen luxe-investeringen. Wat als België straks geconfronteerd wordt met juridische uitdagingen zoals sabotage, verraad of oorlogsmisdaden? Welke procedures treden dan in werking? Komen er militaire rechtbanken? Krijgen parketten richtlijnen van Defensie? Vandaag zijn dit hypothetische vragen, morgen misschien bittere realiteit.

We moeten durven vooruitdenken. Niet om paniek te zaaien, maar om de rechtsstaat te beschermen. Dat betekent: hervorm onze wetgeving met een juridisch verantwoord noodkader, herbekijk de rol van de rechterlijke macht in crisissituaties, erken het belang van democratische controle ook bij rampen, en pas de juridische opleiding aan zodat de jurist van morgen klaar is voor wat komen kan. De pandemie leerde ons dat zelfs in een ongewapende crisis de scheiding der machten wankelt. Wat zal er gebeuren als de volgende crisis wel kogels met zich meebrengt?

Het antwoord op die vraag begint vandaag. Niet in oorlogstijd, maar in vrede. Niet in paniek, maar in reflectie. En het begint met deze eenvoudige erkenning: ook juristen hebben een rol op het slagveld van de toekomst.

Pierre Thiriar

Deze bijdrage vertolkt louter de opinie van de auteur in persoonlijke naam.

Lees over andere opiniestukken van Pierre Thiriar.

• De Cerebro-wet: een onrealistische ambitie?
• De Cerebro-wet getoetst aan de Grondwet en het EVRM
• Databank vonnissen en arresten: waarom de Cerebro-wet nooit levensvatbaar is geweest
• Rechter moet rechtsplegingsvergoeding ambtshalve juist berekenen
• Databank van vonnissen en arresten, kroniek van een aangekondigd fiasco
• Open brief aan de voorzitter van de OVB over DIPLAD, REGSOL en DPA