De saga rond de naaktfouilles van de beschuldigden in het terreurproces legt het bijzonder delicate evenwicht bloot tussen het grondrecht op leven en het verbod op onmenselijke en vernederende behandeling. Neemt de politie de nodige voorzorgsmaatregelen voor ‘het proces van de eeuw’ of komen zij weldra door Straatsburgse rechtspraak met de billen bloot te staan?

Na een lang aanslepende discussie over de geschiktheid van het Hof van Assisen om de terreurzaak over de aanslagen van 22 maart 2016 te behandelen en de polemieken rond de al dan niet stigmatiserende boxen waarin de beschuldigden moesten plaatsnemen, volgt nu een derde crisette rond de naaktfouilles van de beschuldigden.

De advocaten van de beschuldigden vinden het immers niet kunnen dat de dienst bescherming van de federale politie stelselmatig naaktfouilles uitvoert op de zeven verdachten alvorens hen over te brengen van de gevangenis naar het Assisenhof. Dergelijke ingrijpende maatregelen werden noodzakelijk geacht door de federale politie om de veiligheid van eenieder op het proces te garanderen en zijn gebaseerd op de dreigingsanalyse van het OCAD en het crisiscentrum. De individuele waardigheid en de publieke veiligheid werden aldus op de balans geplaatst.

De ingrijpende maatregelen werden noodzakelijk geacht door de federale politie om de veiligheid van eenieder op het proces te garanderen en zijn gebaseerd op de dreigingsanalyse van het OCAD

Net voor de jaarwisseling sprak de Brusselse kortgedingrechter een verbod uit op stelselmatige naaktfouilles. Einde van de crisette zou u denken, quod non. Nog voor uw overschotten van de traditiegetrouw copieuze nieuwjaarsmaaltijden verorberd waren, lag het terreurproces opnieuw stil. Advocaten klaagden aan dat de beschikking niet werd gevolgd door de federale politie; laatstgenoemden verwezen alweer naar veiligheidsrapporten en verklaarden dat alle regels werden gevolgd.

Dit schouwspel legt het bijzonder delicate evenwicht bloot tussen de bescherming van twee absolute grondrechten: het recht op leven, zoals beschermd door artikel 2 EVRM en het recht om niet onmenselijk of vernederend te worden behandeld, gewaarborgd door artikel 3 EVRM.

Routineuze naaktfouilles gaan verder dan strikt noodzakelijk om de nagestreefde veiligheidsdoelstelling te bereiken

Zoals ook de rechtspraak van het EHRM voorschrijft (Frérot/Frankrijk – §38; Yankov/Bulgarije – §110; Valasinas/Litouwen – §117), mogen naaktfouilles enkel plaatsvinden indien dit noodzakelijk blijkt voor de veiligheid en op voorwaarde dat deze worden uitgevoerd volgens adequate modaliteiten. Hoe intenser de naaktfouilles, waarbij verdachten of gedetineerden bijvoorbeeld bijzondere posities moeten aannemen, hoe nauwkeuriger het toezicht door rechtbanken moet gebeuren. Routineuze naaktfouilles gaan dan ook verder dan strikt noodzakelijk om de nagestreefde veiligheidsdoelstelling te bereiken (GwH 30 oktober 2013, nr. 143/2013, ov. B.9. en GwH 29 januari 2014, nr. 20/2014, ov. B.13.).

Tegelijkertijd moet de politie instaan voor de veiligheid van eenieder die het proces bijwoont, niet in het minst voor de beschuldigden zelf (positieve verplichting uit art. 2 EVRM). Wanneer de overheid weet of behoort te weten dat er een reëel en dadelijk risico bestaat voor het leven van anderen, moeten zij immers alle redelijke maatregelen nemen die binnen hun bevoegdheden liggen om dat gevaar te vermijden (Osman/Verenigd Koninkrijk – §116). Zo bleek uit een van de geheime rapporten, waarin de individuele motivatie omtrent de naaktfouilles staat, dat een van de beschuldigden onrust wou stoken en een mes wou verstoppen. Dit alles vindt overigens plaats in de context van ‘het proces van de eeuw’, waarbij voor het overige ook ongeziene veiligheidsmaatregelen worden genomen.

De theoretische principes zijn best helder, maar in praktijk blijft het vaak balanceren op een slappe koord

U merkt het, de theoretische principes zijn best helder, maar in praktijk blijft het vaak balanceren op een slappe koord. Drie afsluitende bedenkingen in dit kader:

Ten eerste noopt deze uitzonderlijk moeilijke situatie tot mildheid, voornamelijk voor de politiediensten op het terrein. Wat is immers een adequate maatregel om de veiligheid te waarborgen? Bij te milde controles staan steevast mensenlevens op het spel. Waakzaamheid lijkt dus geboden. Wederzijds begrip en vertrouwen tussen advocaten – die zoals het hoort de belangen van hun cliënt verdedigen – en politiemensen – die vaak op gevaar van eigen leven dat van anderen beschermen – is dus een essentieel vertrekpunt.

Ten tweede is dit debat zowat de rechtsstaat op het scherpst van de snee, maar het is mogelijk schadelijk voor diezelfde rechtsstaat op de lange termijn. Ik verklaar me nader. Het is net een van de essentiële kenmerken van een rechtsstaat dat er een scheiding der machten bestaat, waarbij de uitvoerende macht (in deze de minister van Justitie en zijn politiediensten) kan worden onderworpen aan een onafhankelijke rechterlijke controle (in deze via advocaten tot bij rechtbanken). Het werk De l’esprit des lois van Montesquieu indachtig, is het immers een eeuwige ervaring dat eenieder die macht heeft, geneigd is die te misbruiken. “Il va jusqu'à ce qu'il trouve des limites”… Tegelijkertijd kan ik me niet van de indruk ontdoen dat zulke ellenlange onderbrekingen van het proces en dagelijkse verslaggeving hieromtrent door de media bij vele burgers een averechts effect hebben. De gewone burger vindt het recht vaak krom en verre van menselijk, snel of straf, de wetsontwerpen van de minister ten spijt. Afdoende kadering voor de niet-jurist over de noodzaak van grondrechten lijkt me vereist om het grote publiek niet te verliezen in deze cruciale idee van een rule of law.

Dat brengt me automatisch bij mijn derde punt, want in essentie gaat dit debat over hoe tolerant we ons opstellen voor de intolerantie. Indien de beschuldigden veroordeeld worden voor terrorisme, staat vast dat deze terroristen onze maatschappij wetens en willens wilden ontwrichten. De vraag rijst vervolgens hoe we omgaan met personen die zich afkeerden tegen het Westers systeem gebaseerd op vrijheid en gelijkheid, waarbij men afbreuk wil doen aan – o ironie – diezelfde grondrechten waarop ze zich vandaag beroepen. Wel, het antwoord luidt eenvoudigweg: door opnieuw complexloos onze manier van leven te verdedigen en dus ook onze grondrechten te bewaken. Daarbij behoren we streng te zijn op de principes, maar – zoals hierboven reeds gepleit – met de nodige mildheid te oordelen over de uitvoering ervan in de vaak uitdagende realiteit.

Om dergelijke boodschap te verkondigen aan het brede publiek is een rol weggelegd voor de media en het onderwijs, maar tevens – en misschien zelfs a fortiori – voor elke jurist die de rechtsstaat een warm hart toedraagt. Wordt u mee pleitbezorger?

Sven Lievens, Mandaatassistent Buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en risicoverzekeringen UAntwerpen

De auteur schrijft deze tekst uit eigen naam. De tekst bindt alleen de auteur zelf.

Uw opiniestuk ook op Jubel? Contacteer de redactie.