Het EU-staatssteunrecht is vandaag de dag niet meer weg te denken uit de Belgische juridische actualiteit. De Arco-saga of de controverse over de verkoop van Gentse landbouwgrond aan de groep rond Fernand Huts, het zijn maar enkele ‘staatssteunzaken’ die recent de gemoederen beroerden. Het is geen geheim dat de Europese Commissie een belangrijke rol vervult in het handhavingssysteem van deze rechtstak. Minder geweten is dat ook Belgische rechtscolleges hierbij een rol (zouden moeten) spelen. In deze bijdrage wordt hun rol als ‘Europese staatssteunrechters’ kort gekaderd, en dit naar aanleiding van de recente publicatie van mijn proefschrift ‘Belgische rechtscolleges als Europese staatssteunrechters – een pleidooi voor een staatssteunkader’.

Het Europese perspectief

Het EU-staatssteunrecht maakt al deel uit van de Europese rechtsorde sinds het Verdrag van Rome van 1957. Het huidige systeem, dat is vastgelegd in de artikelen 107 en 108 Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (VWEU), kan als volgt worden samengevat. De EU-lidstaten moeten in beginsel elk voornemen om ‘staatssteun’ te verlenen aanmelden bij de Commissie (art. 108, derde lid VWEU). Deze laatste zal vervolgens beoordelen of het aangemelde voornemen verboden staatssteun impliceert. Bovendien mag de betrokken lidstaat het voornemen niet uitvoeren zolang de Commissie het voornemen niet heeft goedgekeurd. Schendt een lidstaat deze ‘standstillverplichting’, dan is het voornemen in beginsel te beschouwen als ‘onrechtmatige staatssteun’.

Aangezien de standstillverplichting volgens het Hof van Justitie rechtstreekse werking heeft, kunnen nationale rechtscolleges rechtsbescherming bieden tegen de toekenning van onrechtmatige staatssteun. Denk bijvoorbeeld aan de situatie waarin een onderneming wordt geconfronteerd met een concurrent die scherpere prijzen kan bieden, omdat zij onrechtmatige staatssteun ontvangt. De onderneming kan in dat geval het bevoegde rechtscollege verzoeken om op te treden tegen deze steun.

De wijze waarop nationale rechtscolleges rechtsbescherming kunnen bieden, hangt af van het toepasselijke nationale recht. Het EU-recht vereist alleen dat zij ervoor zorgen dat de mededinging op de markt, verstoord door de toekenning van onrechtmatige staatssteun, wordt hersteld. In beginsel gebeurt dit door ervoor te zorgen dat begunstigden het voordeel, inclusief een onrechtmatigheidsrente, teruggeven.

Belgische rechtscolleges en (onrechtmatige) staatssteun

Verrassend genoeg bestond er in de Belgische rechtsleer tot voor kort weinig interesse in de handhaving van de EU-staatssteunregels door Belgische rechtscolleges. België staat nochtans gekend als een slechte leerling wat betreft de naleving van deze regels. In het verleden tikte de Commissie de EU-lidstaat inderdaad meermaals op de vingers voor de toekenning van onrechtmatige staatssteun. Bij gebrek aan academisch onderzoek was het evenwel onduidelijk in hoeverre Belgische rechtscolleges konden optreden of optraden als staatssteunrechters.

Het onderzoek leert allereerst dat Belgische rechtscolleges op vele vlakken kunnen bijdragen aan de handhaving van de EU-staatssteunregels, en dit ter aanvulling van de handhaving van deze regels door de Commissie

Met mijn recent gepubliceerd proefschrift wordt deze leemte ingevuld. Aan de hand van een rechtspraakanalyse van het Grondwettelijk Hof, de Raad van State én de gewone rechtscolleges onderzoek, beschrijf en evalueer ik in mijn proefschrift in hoeverre Belgische rechtscolleges kunnen en zouden moeten optreden als Europese staatssteunrechters. In het proefschrift wordt gefocust op de vier onderzoeksthema’s:

• Welke partijen kunnen een beroep doen op de Belgische staatssteunrechters?
• Hoe kunnen en moeten de Belgische rechtscolleges optreden als staatssteunrechters?
• Hoe kunnen en moeten de Belgische rechtscolleges optreden tegen schendingen van het EU-staatssteunrecht?
• Wat is de verhouding inzake de handhaving van de EU-staatssteunregels tussen de Belgische rechtscolleges en de Commissie enerzijds, en het Hof van Justitie anderzijds?

Het onderzoek leert allereerst dat Belgische rechtscolleges op vele vlakken kunnen bijdragen aan de handhaving van de EU-staatssteunregels, en dit ter aanvulling van de handhaving van deze regels door de Commissie. Het Grondwettelijk Hof en de Raad van State kunnen bijvoorbeeld de rechtsgrond van een onrechtmatige staatssteun vernietigen. Hierdoor moeten de betrokken begunstigden de steun in beginsel teruggeven. De stakingsrechters kunnen een begunstigde van onrechtmatige staatssteun dan weer verbieden om nog langer van de steun gebruik te maken. Het gebruik van onrechtmatige staatssteun kan immers als een oneerlijke marktpraktijk worden beschouwd. Bij het beantwoorden van de vier voormelde onderzoeksthema’s wordt zo veel als mogelijk verwezen naar relevante rechtspraak, zoals bijvoorbeeld de uitspraken die Belgische rechtscolleges deden in de voormelde Arco- en OCMW Gent-zaken.

Niet alles is rozengeur en maneschijn in het Belgisch staatssteunlandschap. In het onderzoek wordt immers ook vastgesteld dat de rol van de Belgische staatssteunrechters vele onzekerheden kent. Het Belgische recht kent bijvoorbeeld geen duidelijke rechtsgrondslag op grond waarvan begunstigden in alle situaties kunnen worden gedwongen om onrechtmatige staatssteun terug te geven. Met andere woorden, Belgische rechtscolleges kunnen er niet altijd voor zorgen dat de mededinging wordt hersteld, hoewel het EU-recht dit vereist. Ik besluit dan ook dat de Belgische Staat maatregelen zou moeten nemen om te verzekeren dat Belgische rechtscolleges in lijn met het EU-recht kunnen optreden als staatssteunrechters.

Conclusie: naar een regelgevend kader?

Een goede onderzoeker probeert oplossingen te zoeken voor de problemen die hij of zij in kaart brengt. In mijn proefschrift schuif ik maatregelen naar voren die de Belgische Staat kan nemen om de handhaving van de EU-staatssteunregels door Belgische rechtscolleges in lijn te brengen met het EU-recht. Er zou bijvoorbeeld een rechtsgrond kunnen worden voorzien op grond waarvan begunstigden van onrechtmatige staatssteun kunnen worden gedwongen deze steun terug te geven.

Er zou een rechtsgrond kunnen worden voorzien op grond waarvan begunstigden van onrechtmatige staatssteun kunnen worden gedwongen deze steun terug te geven

Om de zaken gestructureerd aan te pakken, worden de maatregelen die een regelgevend initiatief vereisen idealiter gebundeld in één regelgevend kader over de handhaving van de EU-staatssteunregels door Belgische rechtscolleges. Een transparant en gestructureerd regelgevend kader zorgt inderdaad voor minder onzekerheid over de rol van de Belgische staatssteunrechters. Met de publicatie van het proefschrift valt alvast te hopen dat het debat over de handhaving van de EU-staatssteunregels in België eindelijk losbarst.

Wout De Cock, Belgische rechtscolleges als Europese staatssteunrechters – een pleidooi voor een staatssteunkader, Antwerpen, Intersentia, 2023, 562p. U kunt het boek hier bestellen.

Wout De Cock is postdoctoraal onderzoeker (wout.de.cock@vub.be).

Wil jij ook de resultaten van je wetenschappelijk onderzoek met een ruim publiek van juridische professionals delen? Mail dan de redactie.