Vorig jaar presenteerde minister van Financiën Vincent Van Peteghem (cd&v) een ambitieus plan voor een brede fiscale hervorming. Ondanks de uitgangspunten van rechtvaardigheid, modernisering, vereenvoudiging en neutraliteit zijn er luide bezwaren tegen gerezen. Dat hoeft niet te verbazen. Opvattingen over wat een rechtvaardig belastingstelsel inhoudt, kunnen fundamenteel verschillen.

Progressieve belastingen gezien als meer rechtvaardig

Onderzoek heeft uitgewezen dat de perceptie van fiscale rechtvaardigheid afhangt van verschillende factoren. Over het algemeen worden progressieve belastingen, waarbij degenen met de hoogste inkomens de zwaarste lasten dragen, beter ontvangen dan andere systemen. Dat pleit voor de hervorming van Van Peteghem. Zijn plan omvat onder meer een verhoging van de belastingschijven, waardoor alleen de hogere inkomens in de hoogste schijf van vijftig procent vallen.

Opvattingen over wat een rechtvaardig belastingstelsel inhoudt, kunnen fundamenteel verschillen.

Perceptie van rechtvaardigheid buiten controle van de minister

Maar de perceptie van rechtvaardigheid wordt ook beïnvloed door factoren die buiten de controle van de minister liggen. Gedragswetenschappers hebben aangetoond dat perceptie verband kan houden met werkervaring. Het is aannemelijk dat iemand andere opvattingen overhoudt aan een langdurige tewerkstelling in de belastingadministratie dan iemand die belastingadvies verleent. Zelfs persoonlijkheidskenmerken spelen een rol. Zo blijken vriendelijke mensen eerder geneigd iets als rechtvaardig te beschouwen. Daarnaast heeft eigenbelang invloed. Mensen besteden onbewust meer aandacht aan overwegingen die in hun voordeel zijn, wat hun perceptie van rechtvaardigheid vertroebelt.

Impact van belangengroepen

Democratie zou moeten waarborgen dat diverse perspectieven en belangen voldoende vertegenwoordigd zijn. In de realiteit blijkt echter dat kleine groepen met gedeelde belangen hervormingen die voor hen nadelig zijn, effectiever kunnen beïnvloeden. Ook in België zien we dat belangengroepen bezwaar maken tegen de afschaffing van fiscale voordelen voor flexibele verloningssystemen en dat durfkapitalisten zich verzetten tegen een hogere belasting voor start-ups.

Als het over belastingen gaat, staat vertrouwen voor de positieve verwachting dat de overheid competent is om een adequaat fiscaal beleid te voeren, fraude effectief te bestrijden en de ontvangsten doeltreffend te besteden.

Voldoende steun vinden voor een fiscale hervorming te midden van al die verschillende perspectieven is een uitdaging. Onderzoek suggereert dat vertrouwen een cruciale factor is. Overheden die het vertrouwen van de burgers genieten, zijn beter in staat breed gedragen fiscale hervormingen te realiseren. Als het over belastingen gaat, staat dat vertrouwen voor de positieve verwachting dat de overheid competent is om een adequaat fiscaal beleid te voeren, fraude effectief te bestrijden en de ontvangsten doeltreffend te besteden.

Adequate bestrijding van fiscale fraude

Uit een studie van de Europese Commissie blijkt echter dat vier op de tien Belgen geen vertrouwen hadden in de bestrijding van fiscale fraude. Intussen heeft minister Van Peteghem nieuwe maatregelen geïntroduceerd, zoals de verlenging van de onderzoeks- en aanslagtermijnen van zeven naar tien jaar. Zulke repressieve maatregelen kunnen bijdragen aan het herstel van vertrouwen in een effectieve fraudebestrijding. Daarvoor is echter essentieel dat belastingplichtigen die de wet naleven, niet de perceptie krijgen dat zij ook het doelwit zijn van die maatregelen. Zo’n perceptie kan leiden tot een verlies van vertrouwen in de overheid en een verminderde bereidheid om vrijwillig belastingen te betalen.

Het is essentieel een fundamentele fiscale hervorming te combineren met een hervorming van de overheidsuitgaven.

Doeltreffende besteding van de ontvangsten

Een andere cruciale factor is het vertrouwen van burgers in de doeltreffende besteding van de fiscale ontvangsten. Dat is misschien wel het grootste struikelblok. België behoort tot de koplopers van de OESO-landen inzake overheidsuitgaven. Het begrotingsbeleid van België is zelfs door de Europese Commissie bekritiseerd. Om dat aan te pakken, is het essentieel een fundamentele fiscale hervorming te combineren met een hervorming van de overheidsuitgaven. Dat proces vereist een brede maatschappelijke consensus over de prioriteiten.

Anne Van de Vijver, hoogleraar fiscaal recht UAntwerpen

Deze tekst verscheen eerder in Trends onder de titel “Geen belastinghervorming zonder vertrouwen”.