Fleer op één

In Fleer op één reflecteert elke eerste van de maand een gerenommeerd rechtsdenker over justitie in België en daarbuiten. Prof. dr. Frank Fleerackers, hoogleraar Rechtsdenken aan de KULeuven, instigeert het project.

Verwerking en herwerking

Toegankelijke teksten vormen doorgaans een compromis, bij uitstek binnen de menswetenschap. Vaak ontbeert een in naam heldere verwoording de oorspronkelijke diepgang van een gedachte of van een interpretatie, die aan de tekst ten grondslag ligt. Hoewel gemeenzaam gesteld wordt dat een ideale bijdrage diepgang én toegankelijkheid in zich bundelt, blijven menswetenschappelijke teksten taalgedreven en idioomgebonden: ze verliezen bovenal hun intrinsieke kracht wanneer extrinsieke communicatie wordt vooropgesteld.

Menswetenschap bestudeert de mens in zijn dynamische verscheidenheid en dient bijgevolg de dynamiek van deze verscheidenheid te incorporeren, niet enkel in de methodologie en inhoud van het onderzoek, doch evenzeer in de communicatie en vorm van de resultaten. Of, met de woorden van Nobelprijswinnaar Amartya Sen:

“If an underlying idea has an essential ambiguity, a precise formulation of that idea must try to capture that ambiguity rather than lose it.”[1]

Zo bekeken lijkt de cesuur tussen nieuw, oorspronkelijk werk enerzijds en populariserend of verduidelijkend redigeerwerk anderzijds wezenlijker dan ooit, al blijft de grenszone aanlokkelijk. Want wat is uiteindelijk oorspronkelijk werk en wat is verwerking, al dan niet gericht op verduidelijking en verklaring? Wat is de verhouding van deze verwerking tot plagiaat? En welke functie speelt de herhaling, de herneming, de repetitio in dit alles? Componist der componisten Johann Sebastian Bach herbruikte eigen werk ten volle. Zijn Mis in B minor omvatte vrijwel louter bestaande composities van de voorafgaande 35 jaar, evenwel wonderlijk samengebracht in de Messe als meesterwerk. Ook werd Bachs muziek door anderen beïnvloed, zoals Buxtehude, Vivaldi en Palestrina. De term die voor Bachs herwerken wordt gehanteerd, luidt ‘Parodieverfahren’: de componist hernam thema’s van anderen en van zichzelf, tot hele composities zelfs, doch steevast ànders, en meestal béter.

Laat alzo vaststaan dat verwerking en herwerking niet verfoeilijk zijn, waar ook Jacques Derrida herhaling (< répéter) en uitstel (< différer) conceptueel met elkaar verbond. De voleinding of herwerking van een tekst of compositie uitstellen en vervolgens in de herneming alsnog tot de kern komen: ziedaar niet zozeer een onvruchtbare contradictie doch veeleer een betekenis-genererende paradox die de overgang van différence naar différance[2], waarbij verschil en uitstel elkaar wederzijds bepalen, belichaamt. In die zin is Bachs Parodieverfahren nimmer plagiaat, maar de verwerkelijking van een contrafactisch denkproces, van een eigen idioom, van de ultieme (zelf)parodie. De rol van contrapunt, zoals in de Kunst der Fuge, geldt hier als paradigma: punt tegen punt naar dynamische oplossingen zoeken, waarbij telkens de paradoxale tegenhanger wordt opgeroepen, mits behoud van de complexe werkelijkheid waarin kunst en wetenschap elkaar ontmoeten, zulks in een poging om die realiteit te benaderen of te benoemen. Dat de kunstenaar-wetenschapper vervalt in solipsisme of verdwaalt in het labyrint van zijn idioom dient niet getoetst te worden aan enige extrinsieke waarde, althans niet onmiddellijk.

“Only language knows no conceptual, no projective finality. We are at liberty to say anything, to say what we will about anything, about everything and about nothing … But this is also the motion towards perfect uniqueness, the absolute and seamless indivisibility between form and content, elemental in the vocabulary and syntax of all serious poetry. … The meaning of the utterance or text will be understood only by its emitter. … It is very probably to ourselves, and in a dialect unique to the final privacies of our psyche, that we say what matters most”, aldus George Steiner[3].

Referenties

[1] SEN, A., Inequality Reexamined, Clarendon Press, Oxford, 1992, p. 48-49.

[2] DERRIDA, J., Marges de la philosophie, Minuit, Paris, 1972. Zie ook: DELEUZE, G., Différence et répétition, Seuil, Paris, 1969.

[3] STEINER, G., Real Presences. Is there anything in what we say?, Faber and Faber, London, 1989, p. 53.