Vorige week zondag werd in het populaire tv-programma De Mol de persoon ontmaskerd die al enkele weken de hele boel aan het belazeren was. Spoiler: het was Sarah, advocaat van beroep en een uitstekende mol die helemaal aan mijn speurdersblik was ontsnapt. Ik was in de – bij fans van het programma bekende – tunnelvisie terecht gekomen. Voor mij was kandidate Michèle de ultieme verdachte, alles wat ze deed bevestigde mijn overtuiging. Voor de aanwijzingen dat een ander wel eens de mol zou kunnen zijn, bleef ik blind. Mijn denkwijze was een schoolvoorbeeld van de confirmation bias: de neiging om enkel die informatie te zien, die je bestaande overtuiging bevestigt.

Alles wat niet in dat plaatje paste, duwde ik onbewust weg. Bij een spelletje als het raden wie de mol is, is de confirmation bias natuurlijk niet zo erg. Je verliest er in het ergste geval een weddenschap mee, in mijn geval tegen een collega die wel de juiste mol wist te vinden.

Een groter probleem is dat we ook professioneel allemaal wel eens in de val van de confirmation bias trappen.

De confirmation bias is geen zeldzaam fenomeen. Het is een ingebakken menselijke reflex, waar we ons allemaal bij tijd en wijle schuldig aan maken

Wat is confirmation bias?

De confirmation bias is geen zeldzaam fenomeen. Het is een ingebakken menselijke reflex, waar we ons allemaal bij tijd en wijle schuldig aan maken. Iedereen heeft er last van: artsen, wetenschappers, journalisten… en ja, ook juristen. We willen allemaal ons verhaal compleet maken. We zijn overtuigd van ons eigen standpunt dus gaan we op zoek naar de feiten die ons ondersteunen. De feiten die onze theorie tegenspreken, laten we al dan niet bewust links liggen. Ons brein zal zelfs actief de tegenstrijdige informatie vergeten. We passen de feiten aan de theorie aan, in plaats van andersom.

Dat geeft ons een veilig gevoel, het bevestigt ons vakmanschap.

Het mag duidelijk zijn dat voor een arts de confirmation bias erg gevaarlijk is. Wat als hij krampachtig vasthoudt aan de eerste diagnose die hij stelde en andere symptomen negeert, omdat ze niet passen bij het ziektebeeld dat hij voor ogen heeft? Het zou zomaar het leven van zijn patiënt in gevaar kunnen brengen.

Maar voor juristen is die bias net zo goed gevaarlijk. Waarom? Omdat we geen gewone verhalenvertellers zijn. Op basis van onze overtuigingen geven we advies of nemen we beslissingen die bepalend zijn voor mensenlevens: een bouwvergunning die wordt geweigerd of net toegekend, een uitspraak over het hoederecht tijdens een echtscheiding, een vrijspraak of veroordeling, een advies om wel of juist niet te investeren, … . Rechter, advocaat, notaris, bedrijfsjurist, ambtenaar of wat dan ook, als wij ons als jurist laten vangen door onze eigen vooringenomenheid, kan dat verstrekkende gevolgen hebben.

Zelfoverschatting is een perfecte bondgenoot van de confirmation bias. Hoe meer ervaring en hoe meer kennis, hoe groter onze blinde vlek kan worden

Zijn juristen extra kwetsbaar voor de confirmation bias?

We denken wel eens dat we als juristen dankzij onze kritische geest immuun zijn voor dergelijke denkfouten. Dat hebben we toch geleerd tijdens onze studies aan de universiteit? Ironisch genoeg maakt dat ons net kwetsbaarder. Zelfoverschatting is een perfecte bondgenoot van de confirmation bias. Hoe meer ervaring en hoe meer kennis, hoe groter onze blinde vlek kan worden.

Bovendien zit onze werkomgeving vol met valkuilen die de bias versterken. We staan allemaal onder een soms helse tijdsdruk. Hoe sneller we moeten werken, hoe meer we op automatische piloot draaien. En hoe meer we short cuts nemen. Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman schrijft er over in zijn boek Thinking fast and slow. Ons snelle, automatische, haast onbewuste brein neemt het over van ons meer rustig nadenkende brein. En net dan zijn we kwetsbaar voor denkfouten als de confirmation bias.

Daarnaast werken we allemaal in een steeds complexere wereld. In al die complexiteit is het geruststellend als je je kan vastklampen aan dat éne houvast. Ons social media-gebruik maakt het bovendien niet makkelijker. De algoritmes waarop sociale media draaien zijn er immers op gericht ons alleen nog maar meer van hetzelfde te tonen. Zo horen we enkel nog gelijkgestemden die onze eigen visie bevestigen en ons meer en meer down the rabbit hole leiden.

Hoe ontsnap je eraan?

Er is geen wondermiddel om te ontsnappen aan de confirmation bias. Maar een eerste stap is bewustwording. Weten dat je vatbaar bent, helpt al. Charles Darwin stond er om bekend de confirmation bias actief te bestrijden. Iedere waarneming die in strijd was met zijn theorie, nam hij extra serieus. Hij noteerde die in zijn aantekenboekje en paste indien nodig zijn theorie aan. Het betekent dus ook steeds opnieuw jezelf in vraag durven stellen. “Sta open voor wat de ander denkt.” Het klinkt een beetje als een slogan van de Bond Zonder Naam, maar het is echt een goede richtlijn.

Maar zelfs dan. Ook als je je bewust bent van de confirmation bias, loop je nog steeds de kans er toch in te lopen. Het is een beetje als met de Wet van Hofstadter. “Alles duurt langer dan je denkt, zelfs als je denkt ‘het zal wel langer duren dan gedacht’, dan duurt het nog langer dan gedacht.” Dus zelfs al houd je rekening met de confirmation bias, dan is die er nog altijd .

Laat een collega je standpunten eens kritisch in vraag stellen. Een frisse blik haalt zo de gaten uit je redenering

Ikzelf probeer de confirmation bias buiten spel te zetten door mijn ideeën en mijn teksten aan een ander voor te leggen. Laat een collega je standpunten eens kritisch in vraag stellen. Een frisse blik haalt zo de gaten uit je redenering. Het kan ontnuchterend zijn, maar ook verrijkend. Kies daarvoor liefst iemand die je vertrouwt, maar die ook zo ver mogelijk van je afstaat. Een collega met een andere achtergrond, met een andere expertise, iemand ouder of net jonger, een collega die geen rechten studeerde, … Je kan zelfs ChatGPT als kritische collega inschakelen. Een AI-model weet zo je zwakke plekken te doorprikken. Of praat er aan de ontbijttafel over met je partner, met je kinderen of ouders. Zonder je beroepsgeheim te schenden natuurlijk.

Ten slotte er is de aloude wijsheid van “er een nachtje over slapen”. Even afstand nemen kan immers wonderen doen.

Dus, beste medejuristen: wees mild voor jezelf, maar streng voor je overtuigingen

Houd je ogen open

De confirmation bias is geen schande, maar wel een risico. Zeker voor juristen, die in hun werk balanceren tussen overtuiging en objectiviteit. Wie zijn blinde vlekken durft toe te geven, wint aan geloofwaardigheid.

Dus, beste medejuristen: wees mild voor jezelf, maar streng voor je overtuigingen. Kijk net dat tikkeltje langer naar dat schijnbaar sluitende dossier. De ontbrekende puzzelstukjes liggen soms net in de argumenten die je te snel hebt weggewuifd.

Want alleen wie álle feiten durft onder ogen te zien, kan écht recht doen.

Wim Putzeys – Hoofdredacteur Jubel

Lees hier ook de vorige Jubel-Column: Betere taal, meer recht: pleidooi voor begrijpelijke rechtstaal