Het Vlaamse energielandschap slaat met de recente opmars van riothermieprojecten een nieuwe weg in richting verduurzaming. Bij riothermie wordt warmte gewonnen uit afvalwater. Hoewel daar voordelen aan verbonden zijn, zijn er toch nog technische en juridische uitdagingen die in rekening moeten worden gebracht.

Riother-wie?

Riothermieprojecten zijn in opmars in Vlaanderen. Maar wat is riothermie precies? Riothermie betekent letterlijk ‘energie uit de riool’. Als bijzondere vorm van aquathermie – waarbij een warmtewisselaar warmte aan oppervlakte-, afval-, of drinkwater onttrekt – wordt bij riothermie warmte gewonnen uit afvalwater. Dat gebeurt in twee fasen. In een eerste fase warmt een warmtewisselaar geleidervloeistof op met behulp van de afvalwaterstroom van onder andere douches en wasmachines. In een tweede fase brengt een warmpomp de geleidervloeistof tot een bruikbare temperatuur.

Het potentieel van riothermie is aanzienlijk. Het kan gebruikt worden voor het verwarmen van gebouwen, maar het is ook dienstig als ‘vloerverwarming’ voor wegen. Thermische energie uit afvalwater helpt straten sneeuwvrij te houden. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat Zwitserland en enkele Scandinavische landen pioniers zijn als het op riothermie aankomt.

De inhaalbeweging in Vlaanderen lijkt evenwel ingezet. Daar waar riothermie – omwille van de (tot voor kort) relatief lage gasprijs in België, een gebrek aan kennis over aquathermie en een eerder beperkt inzicht in mogelijke projectlocaties – tot een tiental jaar geleden slechts zelden werd overwogen, worden thans meer en meer studies gevoerd om het potentieel van (aquathermie en) riothermie te onderzoeken. Steeds meer gemeenten overwegen bovendien de opmaak van een ‘kansenkaart riothermie’ om de vraag naar warmte te kunnen vergelijken met het potentieel warmteaanbod in het rioleringsstelsel. Maar het blijft niet bij studies en voornemens: de laatste jaren zijn meer en meer riothermieprojecten in ons land operationeel.

Technische en juridische uitdagingen

Riothermie is een veelbelovende innovatieve warmtebron. In vergelijking met bijvoorbeeld geothermie, is het winnen van warmte uit rioolwater relatief gemakkelijk en goedkoop. Bovendien is het ook bedrijfszeker. Er zal immers altijd afvalwater zijn.

Toch zijn er enkele technische uitdagingen en beperkingen waar rekening mee gehouden moet worden. In de eerste plaats is het Belgische rioolstelsel onvoldoende aangepast. Technische ingrepen zijn dus noodzakelijk om het potentieel van riothermie te realiseren. In de tweede plaats is de techniek maar rendabel bij een voldoende aantal afnemers, waardoor niet elke warmtevraag met riothermie kan worden beantwoord. In de derde plaats mag de afstand tussen de collector en de afnemers maximaal 900 meter bedragen, teneinde warmteverlies te vermijden. In de vierde plaats is riothermie voornamelijk geschikt voor lage temperatuursystemen (zoals deze van hotels, appartementen en zwembaden). De toepassing van riothermie bij bedrijven en op bedrijventerreinen – waar de energieconsumptie toch aanzienlijk is – is dus eerder beperkt. In de vijfde plaats zijn er ook ecologische effecten verbonden aan de warmteonttrekking van afvalwater.

Ook juridisch moet nog heel wat worden uitgeklaard.

Zowel de Belgische als de Vlaamse wetgever laten de marktwerking bij riothermie ten volle spelen door op juridisch vlak weinig tot niet te interveniëren. Hoewel dat ontegensprekelijk bijdraagt aan de vrijheid en de concurrentiële positie van instanties die de ontwikkeling en exploitatie van dergelijke projecten ambiëren, kan de concurrentie op het vlak van riothermieprojecten niet ten volle spelen. Het potentieel aan warmteafname via rioolleidingen is immers beperkt. De plaatsing van een warmtewisselaar op een gedeelte van een rioleringsnetwerk sluit immers uit dat anderen van datzelfde netwerk gebruik kunnen maken om aan warmtewinning te doen. De toekenning van rechten ter zake moet dan ook gebeuren met eerbiediging van de rechten van anderen. Het principe van ‘first come, first served’biedt hier maar weinig houvast.

Een tweede juridische kwestie houdt verband met de gebruiksrechten. De warmteafname van de rioleringsinfrastructuur vereist immers de installatie van technische apparatuur (warmtewisselaar en warmtepomp) aan of in de buurt van het rioleringsnetwerk. Om te verhinderen dat deze technische installaties onderdeel worden van het rioleringsnetwerk zelf, moeten gebruiksrechten worden toegekend. Niet alle gebruiksrechten zijn op dat punt even dienstig.

Een derde juridische kwestie, die voortbouwt op het voorgaande juridische knooppunt, hangt samen met de vaststelling dat de rioleringsinfrastructuur te kwalificeren is als ‘openbaar domeingoed’. Op dergelijke domeingoederen kunnen principieel enkel precaire gebruiksrechten worden toegekend die (in theorie) op grond van overwegingen van algemeen belang doorbroken kunnen worden. Bovendien impliceert de gemeentelijke onderhoudsplicht – die soms wordt uitbesteed aan rioolnetbeheerders – dat bij de toekenning van gebruiksrechten ook duidelijke afspraken zullen moeten worden gemaakt over wie wat doet om zowel de toereikendheid van het openbaar rioleringsnet als de continuïteit van de warmtelevering te verzekeren. Daarnaast betekent de tussenkomst van overheden ook dat het aanbestedingsrecht niet mag worden genegeerd.

Een vierde juridisch knooppunt heeft betrekking op de stedenbouwkundige en milieukundige aspecten van riothermieprojecten. Welke vergunningen zijn nodig om een riothermieproject op te starten en te exploiteren?

Riothermie als onderdeel van een groter geheel

De geschetste technische en juridische uitdagingen ten spijt, is het potentieel van riothermie groot. Het is een kansrijke techniek voor verduurzaming en energie-efficiëntie. De beloftes ervan zullen samen met de eraan verbonden uitdagingen in de nabije toekomst ongetwijfeld vollediger in beeld kunnen worden gebracht.

Tegelijk mag de betekenis van riothermie niet worden overschat. De transitie naar duurzame warmte is een en-en-verhaal. Zelfs wanneer riothermie een hoofdrol zou vertolken in het verduurzamingsproces, hangt het succes ervan in aanzienlijke mate af van andere factoren. Aangezien riothermie (en aquathermie in het algemeen) voornamelijk geschikt is voor lage temperatuursystemen, is een verbetering van de isolatiegraad van de bestaande bebouwing een voorafgaandelijke must. Bovendien kan riothermie hoe dan ook slechts in de basisbehoefte aan warmte voorzien gedurende de koude wintermaanden. Bij piekvragen naar warmte zal een combinatie met andere, collectieve dan wel individuele warmtebronnen noodzakelijk blijven.

Er zit dus zeker muziek in riothermie als energieconcept in Vlaanderen, maar samenspel met andere (energie)instrumenten zal op termijn de beste composities opleveren.

Maja Reynebeau