Wanneer de toga even aan de kapstok mag, grijpen veel juristen naar lectuur die niets met zittingen of arresten te maken heeft. Toch zijn er boeken die ontspanning en vakmatige reflectie combineren. De verdwijningen van Londres 38 van Philippe Sands is er zo één: een caleidoscoop van geschiedenis, literatuur en internationaal strafrecht, geschreven met de indringende helderheid van een pleitnota. Wie zich al eerder liet meeslepen door East West Street of The Ratline, herkent meteen de signatuur: nauwgezette historische reconstructie, persoonlijke betrokkenheid en een scherpe juridische analyse, altijd verweven tot een narratief dat even boeiend als confronterend is.
Philippe Sands is niet zomaar een auteur, maar een internationaal befaamd jurist. Hij doceert internationaal recht aan University College London en verdedigt slachtoffers van mensenrechtenschendingen voor het Internationaal Gerechtshof en het Internationaal Strafhof. Zijn academische expertise en ervaring als advocaat maken hem bij uitstek geschikt om de kloof tussen legaliteit en gerechtigheid bloot te leggen. In East West Street volgde hij het spoor van de juristen die de concepten 'genocide' en 'misdaden tegen de menselijkheid' introduceerden. In The Ratline onderzocht hij hoe nazi-officieren aan verantwoording ontsnapten. De verdwijningen van Londres 38 vervolledigt die trilogie van recht en onrecht, waarbij niet de wet op papier maar de praktijk van straffeloosheid centraal staat.
Rechtssystemen worden niet enkel bedreigd door tirannen, maar ook door de medeplichtigheid of het stilzwijgen van magistraten en ambtenaren
Het boek vertrekt bij een statig stadspand in Santiago – huisnummer 38 in de Londres straat – dat onder het bewind van generaal Pinochet dienstdeed als clandestien detentie- en foltercentrum. Sands reconstrueert aan de hand van dossiers, getuigenissen en persoonlijke bezoeken hoe achter een burgerlijke façade een systeem van terreur schuilging. Het is niet enkel een historische reconstructie, maar ook een waarschuwing: rechtssystemen worden niet enkel bedreigd door tirannen, maar ook door de medeplichtigheid of het stilzwijgen van magistraten en ambtenaren. Hij laat zien hoe een rechtsorde kan worden uitgehold wanneer zij die haar moeten dragen, de andere kant op kijken.
Twee namen staan centraal in het boek: Augusto Pinochet en Walter Rauff. Beiden leefden en stierven zonder ooit een cel van binnen te zien. De uitleveringszaak tegen Pinochet in Londen (1998–2000) vormt een cruciaal moment in het boek én in de ontwikkeling van het internationaal strafrecht. Het Britse House of Lords oordeelde dat voormalige staatshoofden geen absolute immuniteit genieten voor foltering. Die uitspraak was revolutionair: ze bevestigde dat universele jurisdictie geen droombeeld meer hoefde te zijn. En toch: Pinochet keerde als vrij man terug naar Chili, waar hij zonder proces overleed. Het recht had gewonnen in principe, maar verloren in de praktijk.
Walter Rauff is minder bekend, maar zijn verhaal is minstens zo schrijnend. Als SS-officier ontwierp hij de mobiele gaskamers waarmee honderdduizenden mensen werden vermoord. Na de oorlog vond hij onderdak in Chili en werkte er zelfs voor de inlichtingendienst DINA. Ook hij werd nooit vervolgd. Sands legt hun parallelle levens naast elkaar: twee daders, twee schuilplaatsen, twee ongestrafte criminelen. Toch blijft Sands niet hangen in historische verontwaardiging. Hij toont ook hoe het recht is geëvolueerd – niet vanzelf, maar door de moed van individuen. De Pinochet-zaak opende juridische poorten voor vervolgingen van andere misdadigers die zich voorheen onaantastbaar waanden. Die vooruitgang werd niet afgedwongen door grote politieke bewegingen, maar door de vasthoudendheid van magistraten die immuniteitsdogma’s doorprikten, van advocaten die strategische processen opstartten en van rechters die durfden te oordelen tegen de stroom in.
Die nadruk op individuele verantwoordelijkheid maakt De verdwijningen van Londres 38 bijzonder relevant voor de juridische praktijk vandaag. Sands richt zich niet enkel op staatshoofden of generaals, maar op iedereen die aan het recht meeschrijft: de magistraat die niet zwicht voor politieke druk, de advocaat die pro bono slachtoffers verdedigt, de ambtenaar die een onrechtmatig bevel niet ondertekent. Elk van hen maakt het verschil tussen recht en straffeloosheid.
De vraag is niet of wij met terugwerkende kracht onrecht kunnen herstellen, maar of we bereid zijn onze functie zo uit te oefenen dat toekomstige generaties ons niet als zwijgende getuigen zullen zien
Het boek is daarmee ook een uitnodiging tot zelfonderzoek voor wie vandaag in de rechtszaal staat. De vraag is niet of wij met terugwerkende kracht onrecht kunnen herstellen, maar of we bereid zijn onze functie zo uit te oefenen dat toekomstige generaties ons niet als zwijgende getuigen zullen zien. Wie denkt dat dit soort dilemma’s enkel in dictaturen opduiken, doet er goed aan dit boek te lezen – en erbij stil te staan hoe fragiel rechtsbescherming is, ook in democratische systemen.
De verdwijningen van Londres 38 leest als een waarschuwing en een uitnodiging. Het is een boek dat niet alleen het verleden documenteert, maar ook de toekomst oproept. Sands laat zien dat gerechtigheid geen vanzelfsprekendheid is, maar een keuze. Een plicht, zelfs, die elke jurist – of hij nu met toga of aktetas werkt – serieus moet nemen. Voor wie nog twijfelt of vakantielectuur ook mag schuren: dit boek toont waarom reflectie nooit buiten het beroep valt. Wie dit leest, beseft dat de toga misschien aan de haak hangt, maar de verantwoordelijkheid nooit.
Pierre Thiriar – Deze bijdrage vertolkt louter de opinie van de auteur in persoonlijke naam.
0 reacties