Fleer op één. In Fleer op één reflecteert elke eerste van de maand een gerenommeerd rechtsdenker over justitie in België en daarbuiten. Prof. dr. Frank Fleerackers, hoogleraar Rechtsdenken aan de KULeuven, verwoordt verbatim het recht van de filosoof.
Over rechtsleer
Rechtsleer wordt omschreven als een stelsel van opvattingen en theorieën over het recht. Theorieën, die door rechtswetenschappers worden aangebracht en verdedigd, hebben een onrechtstreekse invloed op de evolutie van dat recht, wanneer ze door juristen gehanteerd worden bij de regeling van een geschil. Het gewicht van rechtsleer of doctrine is niet min: bij unanimiteit of in het geval van groot moreel aanzien zal een door deze wetenschappers gepropageerde stelling de geschillenregeling in hoge mate bepalen. Niet enkel in de rechtspraak doch in het hele rechtsdenken is zulks voelbaar.
Het gewicht van rechtsleer is niet min: bij unanimiteit of in het geval van groot moreel aanzien zal een door deze wetenschappers gepropageerde stelling de geschillenregeling in hoge mate bepalen.
Juristen spelen erop in, gaan ervan uit dat deze of gene doctrine navolging krijgt, redigeren contracten en conclusies met de invloed van rechtsleer op rechtspraak in hun achterhoofd. Het continentale model, waarbij de wet op de rechter primeert en de rechtspraak op de rechtsleer, faalt niet enkel omdat het onvoldoende ruimte biedt voor de casus en diens voorrang op de norm, doch eveneens omdat de draagwijdte van de rechtsleer in het rechtsdenken ernstig onderschat wordt.
Met name de invloed van de rechtsleer op onderwijs en vorming van onze juristen is doorslaggevend. De miskenning hiervan moge vreemd lijken, vermits de betekenis van het doctrine-concept rechtstreeks verwijst naar het Latijnse lemma voor onderwijs.
Met name de invloed van de rechtsleer op onderwijs en vorming van onze juristen is doorslaggevend. De miskenning hiervan moge vreemd lijken, vermits de betekenis van het doctrine-concept rechtstreeks verwijst naar het Latijnse lemma voor onderwijs. Of naar het begrip leerstelling, dat meteen inzicht verschaft in de tweede lettergreep van het woord rechtsleer. Deze rechtsleer wordt geredigeerd en gedoceerd aan rechtsfaculteiten, waar juristen-in-wording ingeleid worden tot de edele kunst van de kwalificatie. En van die kwalificatie, waarbij het belangrijke van het onbelangrijke wordt gescheiden, vormt de doctrine het paradigma. Studenten ontvangen richtlijnen en voorbeelden teneinde van de kwalificatie het juridische instrument bij uitstek te maken, dat hen zal toelaten de zo gegeerde découpage uit te voeren.
De jacht naar de kern, de zoektocht naar de essentie, de queeste naar de kwintessens: de hoofdzaak van de bijzaak scheiden, ziedaar wat de jurist tot jurist en het recht tot recht maakt. Of niet soms? Laat nu net dat recht in zijn verhouding tot de complexe werkelijkheid echter aan grip verliezen. Het welslagen van de jurist wordt zoals gesteld niet zozeer bepaald door de vraag hoe een vonnis kan totstandkomen in een rechtbank of hoe een meerderheid kan bereikt worden in een parlement. De effectiviteit van ons recht wordt daarentegen wel bepaald door de vraag of de verliezende partij zich zal neerleggen bij het vonnis en of de minderheid in oppositie zich zal gedragen naar de nieuwe wet.
Door onze juristen-in-spe echter de tegennatuurlijke fictie van de kwalificatie, van de reductie, van de vereenvoudiging aan te leren, veeleer dan hen vertrouwd te maken met de onherleidbare meerduidigheid van de realiteit, wordt de student kiemdrager van het juridisch falen en zet het rationaliserende rechtsdenken zich onderhuids voort terwijl de wereld dag na dag, geval na geval aan ambiguïteit wint. Recht en wereld gaan dan elk hun eigen weg, waarbij de jurist als epigoon van zijn voorgangers de doctrine overneemt. Zo bekeken vormt de rechtsleer inderdaad het paradigma van de kwalificatie en dient de rechtstheoreticus of -filosoof, begaan met de effectiviteit van recht en samenleving, in eerste orde deze rechtsleer of doctrine te deconstrueren.
In contrapunt staat rechtsleer hier tegenover rechtspraak, al wordt de eerste slechts via de tweede als rechtsbron erkend. De invloed van rechtsleer op rechtspraak kan evenwel bezwaarlijk genegeerd worden: de syntaxis van eensluidende rechtsleer wordt als sjabloon in de rechtspraak overgenomen en bepaalt middels repetitie, dus doorheen oefening en herhaling, de liturgie van het rechtsdenken. Juristen hernemen deze grondstructuur haast onbewust, vermits die hen de bevestiging van een zinvolle werkzaamheid lijkt te geven en de stelligheid van een beproefd raster, dat de wanhoop uit hun leefwereld helpt verjagen.
De invloed van rechtsleer op rechtspraak kan evenwel bezwaarlijk genegeerd worden: de syntaxis van eensluidende rechtsleer wordt als sjabloon in de rechtspraak overgenomen en bepaalt middels repetitie, dus doorheen oefening en herhaling, de liturgie van het rechtsdenken.
Liever dan hun rechtsdenken te toetsen aan de dynamische en differentiële werkelijkheid, verkiezen zij dus telkens opnieuw de veilige zekerheid van dit raamwerk te huldigen. Daar is enkel ruimte voor doctrine, niet voor para-doxos. Nochtans toont een affectieve analyse of deconstructie aan dat een eensluidende rechtsleer het statische en monolithische rechtsdenken versterkt: voor de noodzakelijke erkenning van het intermenselijke verschil, dat rationaliseerbaar noch reduceerbaar is, blijkt hier geen plaats. Paradoxos betekent echter ingaan tegen de leer, tegen de doctrine, tegen het dogma als waan van de dag. Dogma tegen dogma: aldus gaan antoniemen in transgressie over tot antinomie, als paradox van falende normering. Die (schijnbare) contradictie is dan de ideale voedingsbodem voor een actueel rechtsdenken dat eindelijk aansluiting vindt bij de differentiële dynamiek van de werkelijkheid, vermits het onderling verschil der (schijnbaar) tegenstrijdige antoniemen in de paradox beweging aanmoedigt. De antinomie, die in de norm zelf deze tegenstrijdigheid belichaamt, is hiervan de ultieme vorm.
Dienen we ons bijgevolg te verzetten tegen de rechtsleer als onrechtstreekse rechtsbron? In geen geval, en in geen enkele casus. Gesteld dat we de rationalisering in de doctrine doorgronden, dan verdient het de voorkeur de leerstellingen te confronteren met hun contrapunt om het rechtsdenken als dynamisch verschildenken te implementeren. De jurist zal van elk grondwoord het antoniem oproepen om alzo de contradictie te bevrijden (KENNEDY, D., A Critique of Adjudication (fin de siècle), Harvard University Press, Cambridge, 1997), die door het recht verbannen werd, met name in de doctrine. Zodra de rechtsleer of doctrine daadwerkelijk dubbelzinnigheid en ambiguïteit toelaat, niet zozeer als randverschijnselen doch als dragers van vruchtbare antinomie, kan het nieuwe rechtsdenken zich opmaken voor verhoogde effectiviteit en maatschappelijk welslagen. Recht of rechtsdenken worden dan niet meer geschraagd door hiërarchische en verticale eenduidigheid, maar door horizontale multipliciteit in voortdurende beweging, in voeling met de omringende werkelijkheid.
Een effectief functioneren van het juridisch alaam vooronderstelt geen onmogelijke correspondentie tussen recht en realiteit, doch wel dat beider grondende compositie eenzelfde verschilbeweging deelt, die de menselijke interactie kenmerkt. Gelet op de vormende rol van de doctrine, dienen rechtenprofessoren het voortouw te nemen om deze differentiële dynamiek in hun rechtsleer te verankeren en zodoende de gegeerde juridische effectiviteit te ontplooien. De rol van het docerend en onderzoekend personeel aan juridische faculteiten is in die zin meer dan ooit verbonden met de finale werking van het recht. Alzo moge doctrine gelden als maatstaf en criterium van rechtseffectiviteit.
Frank Fleerackers
0 reacties