​In deze verzengende zomerhitte lijkt het maatschappelijk leven, en bij uitbreiding ook de juridische wereld, in slow motion te fungeren. Niets doen lijkt in die omstandigheden soms verleidelijk aantrekkelijk. En toegegeven, soms is passief wachten tot alles overwaait een te overwegen optie.

De vakantieperiode biedt trouwens ook de kans om even stil te staan bij natuurlijke fenomenen en in welke mate die zich ook in het maatschappelijk (en dus juridisch) leven vertalen. De (Nederlandse) De Groene Amsterdammer besteedde recent aandacht aan wat er gebeurt wanneer dorpen, fabrieken en akkers achteloos en onbeheerd worden verlaten. Blijkbaar keert het natuurlijk leven op die door mensen verlaten plekken snel terug. Wetenschappers spreken van spontane ‘herverwildering’ (wat als positief wordt aangemerkt). Dat gebeurde bijvoorbeeld in het niemandsgebied tussen de Korea’s, langs de 1.500 kilometer lange grens tussen Iran en Irak en in de lang omstreden grensregio tussen Peru en Ecuador. In het artikel wordt ook gewezen op één Belgisch voorbeeld, waarbij de aandacht dan gaat naar de door iedereen verlaten “onvoorstelbaar grote, roestende ruïne” van de hoogoven van Cockerill (later ArcelorMittal) in het Waalse Ougrée (Seraing). Het artikel beschrijft hoe nu de natuur het daar weer overneemt. “Uit ruwe grond rond de hoogoven groeien Amerikaanse vlieren en bijvoet, tussen de treinbielzen zijn wilgen omhooggeklommen, uit barsten in het beton piept muursla omhoog. En overal zijn vlinderstruiken opgekomen” (“Overwoekerd door nieuw leven, De Groene Amsterdammer, nr. 28-29, 10 juli 2025). Het voedt de gedachte dat hoe erg we de natuur ook verstoren, vergiftigen en verwoesten, zij zich altijd weer kan helen. Rond eveneens verlaten hoogovens in het Duitse Ruhrgebied werd “zeer hoge soortenrijkdom” geregistreerd met heel gespecialiseerde planten en dieren.

Dat brengt wetenschappers ertoe om vier soorten ‘natuur’ aan te duiden: (1) de ongerepte of in ieder geval weinig verstoorde natuur; (2) de door de mens aangelegde en beheerde bossen en landbouwgrond; (3) de decoratieve natuur (zoals tuinen en parken) en tot slot (4) die ‘vierde natuur’ met ecosystemen die zich spontaan vormen op plekken die eerst door de mens grondig zijn verstoord, maar waar hij niets meer aan doet en waar de natuur het opnieuw overneemt. Soms draagt de verwaarlozing in zich dus de kracht om weer een nieuw evenwicht te bereiken, al gaat dit door fasen van ineenstorting, splitsing of progressie die in de natuur niet altijd te verklaren zijn.

Dit roept de vraag op of dit ook in zekere mate geldt voor het samenleven zelf. Blijven morele en ethische beginselen overeind als er geen wetten zijn om ze te omschrijven en een gerechtelijk apparaat om de naleving ervan af te dwingen? Bestaan er wel ‘ongerepte’ morele beginselen die uit de mensheid voortvloeien en spontaan en zonder druk worden in stand gehouden? Voor zover ze al ooit hebben bestaan, zijn ze in ieder geval zeldzaam.

De door mensen aangelegde en beheerde regels zijn veelvuldig aanwezig. Er was tot voor kort ook grote eensgezindheid dat internationale of supranationale regels de legitimiteit van de regel vergroten, maar er is onmiskenbaar recent een evolutie in gang gezet om die hogere normen als bedreigend te beschouwen voor de ‘volkssoevereiniteit’. Het gaat dan trouwens niet enkel over de “Make America Great Again”-gedachte, maar ook over de toenemende kritiek op internationale of supranationale rechtsprekende instanties.

De categorie ‘decoratieve natuur’ vinden we ook in het recht terug in de talloze steekvlamwetgeving die enkel dient om een bepaalde groep in de samenleving te behagen zonder verdere afwegingen van algemeen belang.

In de ‘vierde natuur’ kunnen mensen door niets te doen hun vroegere fouten herstellen en op die manier de natuur weer tot een nieuwe ontwikkeling laten komen. Een aangetaste en verwaarloosde rechtsstaat zal echter niet spontaan weer tot leven komen. Zo is, bij wijze van voorbeeld, in Polen gebleken hoe moeilijk het is om een ondermijnde democratie weer op de sporen te krijgen en hoe broos die wederopbouw is (de verkiezing van de nieuwe president zal daar voor nieuwe hindernissen zorgen). Het is ook een illusie te denken dat de brutale ontmanteling van de democratische rechtsstaat in de Verenigde Staten ooit spontaan weer op de sporen kan worden gezet.

We mogen dus niet te veel vertrouwen hebben dat het allemaal vanzelf weer goed komt. Dat moet ons wakker houden wanneer rechters en advocaten worden aangevallen of wanneer, zoals nu in Gaza, journalisten (de waakhond van de democratie) worden uitgeschakeld. In de wildernis die er dan ontstaat zal geen nieuw juridisch ecosysteem ontstaan. De wetten van de natuur gelden daarbuiten niet.

​Hugo Lamon

​Lees hier meer columns van meester Hugo Lamon over Justitie.

Op de hoogte blijven van alle nieuwigheden binnen justitie, advocatuur en de juridische en fiscale wereld? Volg Jubel.be op LinkedIn.