In het publieke debat duiken regelmatig stemmen op die pleiten voor het afschaffen van eervolle vermeldingen zoals ‘cum laude’. De redenering: zulke onderscheidingen zouden ongelijkheid in de hand werken en onnodige prestatiedruk veroorzaken. Hoewel goedbedoeld en genuanceerd gebracht, wringt er iets. Alsof we willen zeggen: “Proficiat met je diploma, maar je uitzonderlijke prestatie houden we liever stil.” Dat is alsof je tegen een doorgewinterde avonturier zegt: vertel gerust dat je aan klimmen doet, maar laat die verhalen over de Mount Everest maar achterwege.

Het gaat verder dan één voorstel. In brede lagen van het onderwijs lijkt excelleren stilaan verdacht te worden. ‘Excelleren’ klinkt voor sommigen bijna als een vies woord. Alsof aandacht voor uitblinkers automatisch betekent dat anderen minder zouden zijn. Maar iemand erkennen die het goed doet, is niet hetzelfde als zeggen dat een ander faalt. Het is simpelweg het waarderen van talent en inspanning.

Het begint vaak al in de lagere school. Sommige kinderen kunnen al lezen nog voor het schooljaar goed en wel begonnen is. Maar in plaats van hen uit te dagen, dwingen we hen jarenlang dezelfde boekjes te lezen als hun leeftijdsgenoten. De volwassenafdeling in de bibliotheek blijft verboden terrein: ‘Wij kiezen boekjes op leeftijd.’ Dus lezen zij tegen beter weten in “ik-maan-roos-vis”, terwijl Jan Terlouw al op hen ligt te wachten.

In het secundair onderwijs is er gelukkig meer differentiatie, al blijft het voor sterkere leerlingen vaak bij “extra verdiepende oefeningen” — boven op het gewone werk. Alsof nieuwsgierigheid en leergierigheid moeten worden bestraft met dubbel zoveel taken.

In tijden van lerarentekorten en dalende onderwijskwaliteit verdwijnen excellerende jongeren te vaak naar de onderkant van de prioriteitenlijst

Het hoger onderwijs biedt iets meer ademruimte. Honorsprogramma’s en verdiepende trajecten bestaan, maar hangen sterk af van de goodwill van individuele docenten. En ook hier wordt de student die zijn examen met 16 op 20 komt inkijken, soms opgetrokken wenkbrauwen getrakteerd. Waarom nog beter willen doen, als goed genoeg ook volstaat?

Het ontkennen van uitmuntendheid doet niet alleen de uitblinker tekort, maar ondergraaft op termijn onze welvaart

Laat dit geen aanklacht zijn tegen leerkrachten — velen doen enorme inspanningen om álle leerlingen te prikkelen. Maar in tijden van lerarentekorten en dalende onderwijskwaliteit verdwijnen excellerende jongeren te vaak naar de onderkant van de prioriteitenlijst. Niet omdat ze niet meekunnen, maar omdat ze te weinig worden uitgedaagd. En dat is een verlies dat we ons in een kenniseconomie niet kunnen permitteren.

Wie de lat bewust laag legt, kweekt middelmatigheid. Het ontkennen van uitmuntendheid doet niet alleen de uitblinker tekort, maar ondergraaft op termijn onze welvaart. Het negeren van excellentie is geen vorm van gelijkheid — het is een gemiste kans.

Julien De Wit