Patiënten steken in toenemende mate de grens over voor een medische behandeling. Dat zien we ook wanneer we kijken naar de patiëntenstromen voor euthanasie en (medische) hulp bij zelfdoding, die doorgaans het gevolg zijn van restrictieve regelgeving in het thuisland. Beide levenseinde-diensten zijn in de meeste Europese landen immers nog steeds verboden.
De grensoverschrijdende toegang tot euthanasie en hulp bij zelfdoding hangt in de eerste plaats natuurlijk af van iemands fysieke en financiële toestand, maar dat zijn niet de enige factoren die meespelen. Wie wil reizen met het oogmerk om op een serene en waardige manier te kunnen sterven, zou namelijk evenzeer op wettelijke en feitelijke beletsels kunnen stuiten, zowel in eigen land (zogenaamde uitstroombeperkingen) als in het land van bestemming (zogenaamde instroombeperkingen). Mijn onderzoek had tot doel deze beperkende maatregelen in kaart te brengen en de wettelijke toelaatbaarheid ervan te analyseren. Die analyse gebeurde aan de hand van twee grote kaders: de mensenrechtenwetgeving (het mensenrechtelijk kader) en het EU-recht (het Europeesrechtelijk kader).
Mogelijke in- en uitstroombeperkingen
Rechtsvergelijkend onderzoek leverde een veertiental maatregelen op die een rem zouden kunnen zetten op de in- of uitstroom van patiënten: van een risico op vervolging voor familieleden die meereizen naar het land van bestemming, tot nationale wetgeving die de mogelijkheid van euthanasie of hulp bij zelfdoding voorbehoudt aan de eigen onderdanen. Een voorbeeld uit België is de vereiste van een voldoende langdurige en diepgaande arts-patiëntrelatie. Het spreekt voor zich dat het voor buitenlandse patiënten minder evident is om zo’n relatie op te bouwen met een Belgische arts dan voor Belgische onderdanen, waardoor deze vereiste een indirect onderscheid op grond van nationaliteit in het leven roept. Voor deze beperkende maatregel moest dus concreet worden nagegaan of er sprake kon zijn van indirecte discriminatie.
Doorlichting van het mensenrechtelijk en het Europeesrechtelijk kader
Om voor elk van de geïdentificeerde maatregelen een antwoord te kunnen formuleren op de vraag of de maatregel in kwestie al dan niet rechtsgeldig zou zijn onder het mensenrechtelijk kader en het Europeesrechtelijk kader, was een zeer grondige analyse van beide kaders noodzakelijk. Aangezien deze kaders in wezenlijke mate invulling krijgen via de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, respectievelijk het Hof van Justitie, vormde deze Europese jurisprudentie het zwaartepunt van mijn onderzoek. Het ontleden van deze rechtspraak moest in het bijzonder duidelijk maken welke factoren al dan niet kunnen bijdragen tot de toekenning van een appreciatiemarge aan de lidstaten.
Bij gebrek aan arresten over grensoverschrijdende levenseinde-diensten, zijn de conclusies die uit mijn onderzoek voortvloeien niet altijd eenduidig, waardoor het onmogelijk is om de (on)rechtmatigheid van de verschillende maatregelen in een paar zinnen uiteen te zetten. Daarom zal worden gefocust op de grootste gelijkenissen en verschilpunten tussen het mensenrechtelijk en het Europeesrechtelijk kader. Voor deze vergelijking wordt een onderscheid gemaakt tussen beperkingen met een louter territoriaal effect en beperkingen met een extraterritoriaal effect. Onder deze laatste categorie vallen de beperkende maatregelen waarvan de invloed de landsgrenzen te buiten gaat.
Wat opvalt bij beperkingen met een extraterritoriaal effect, is dat het mensenrechtelijk kader vaak veel ruimte laat voor interpretatie, terwijl de principes die onder het Europeesrechtelijk kader moeten worden nageleefd, zich op een vrij scherpe manier verzetten tegen zulke beperkingen
Grootste gelijkenissen en verschilpunten tussen beide kaders
Wat vooral opvalt bij de beperkingen met een extraterritoriaal effect, is dat het mensenrechtelijk kader vaak veel ruimte laat voor interpretatie, terwijl de principes die onder het Europeesrechtelijk kader moeten worden nageleefd, zich op een vrij scherpe manier verzetten tegen zulke beperkingen. Dit geldt met name ten aanzien van een reisverbod voor euthanasie of hulp bij zelfdoding, sancties voor terugkerende reisgezellen en een nationaliteits- of verblijfsvereiste voor patiënten.
Voor de beperkingen met een louter territoriaal effect springt de grote overlap tussen beide kaders in het oog. Deze gelijkgezindheid kan worden verklaard door de ruime beleidsvrijheid die de lidstaten onder beide kaders krijgen om ethisch beladen kwesties te reguleren op het eigen grondgebied. Een beperkende maatregel die het logische gevolg is van een restrictieve keuze (bv. een weigering om tegemoet te komen in de kosten van grensoverschrijdende levenseinde-diensten) of die een bepaald beschermingsniveau wil waarborgen bij een permissieve keuze, zonder daarbij discriminerend te zijn (bv. de vereiste van een voldoende langdurige en diepgaande arts-patiëntrelatie), zal bijgevolg weinig problemen opleveren.
Wat instroombeperkingen betreft die op het eerste gezicht discriminerend zijn, maar waarvoor bij nader inzien een gegronde reden bestaat (bv. de quasi-automatische weigering van euthanasieverzoeken van buitenlandse patiënten met een psychiatrische aandoening), lopen beide kaders ook behoorlijk parallel, maar komt het Europeesrechtelijk kader doorgaans toch iets strenger voor de dag. Dit komt doordat een potentieel discriminerende maatregel in de regel aan een zeer strikte toetsing wordt onderworpen, wat impliceert dat de beperking zo moet worden ingevuld dat deze op geen enkele manier verder gaat dan wat noodzakelijk is om het nagestreefde doel te bereiken. Concreet betekent dit dat er een geval-per-geval-benadering moet worden gehanteerd (bv. om de haalbaarheid van de opvolging van een buitenlandse, psychiatrische patiënt te beoordelen) of dat een maatregel niet langer gehandhaafd mag worden dan nodig (bv. de beslissing van een ziekenhuis om geen verzoeken van buitenlandse patiënten meer te behandelen).
Wie zich op het EU-recht kan beroepen om een beperkende maatregel aan te vechten, heeft een krachtiger wapen in handen dan iemand die enkel de mensenrechtenwetgeving kan opwerpen
Alles bij elkaar genomen, kan worden geconcludeerd dat het Europeesrechtelijk kader in het algemeen striktere grenzen stelt aan de beleidsvrijheid van de lidstaten in de context van grensoverschrijdende levenseinde-diensten dan het mensenrechtelijk kader. De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens wordt in ethisch beladen kwesties immers veeleer gekenmerkt door een grote terughoudendheid. EU-lidstaten zijn met andere woorden aan een strenger kader onderworpen dan Europese landen die geen deel uitmaken van de EU. Iemand die zich op het EU-recht kan beroepen om een beperkende maatregel aan te vechten, heeft in die zin dus een krachtiger wapen in handen dan iemand die enkel de mensenrechtenwetgeving kan opwerpen.
Sien Loos behaalde haar doctoraat in de rechten in 2024 met haar proefschrift Grensoverschrijdende toegang tot levenseinde-diensten in Europa: een analyse in het licht van de mensenrechtenwetgeving en het EU-recht.
0 reacties