De publieke opinie kan soms heel flexibel schakelen en juristen vormen daarop geen uitzondering. Er was tot voor kort grote ongerustheid over de evolutie van de rechtsstaat in Polen. Intussen woedt er een oorlog in Oekraïne en vangt Polen massaal de noodlijdende Oekraïense vluchtelingen op, veel meer dan andere Europese landen. Sommige journalisten menen ook te weten dat de Belgische wapenleveringen aan Oekraïne via datzelfde Polen lopen.

Dat mag de situatie in dat land echter niet doen vergeten. Zo plaatste de Nederlandse rechter en professor Kees Sterk maandag een oproep op Twitter met de volgende heldere boodschap: “Europese Unie, luister alstublieft: De oorlog in Oekraïne mag geen voorwendsel zijn om een onafhankelijke rechterlijke macht in Polen of Hongarije niet te verdedigen. De oorlog in Oekraïne en de vernietiging van onafhankelijke rechters in Polen hebben dezelfde oorsprong: gebrek aan respect voor de burgerrechten”. Het bericht werd overgenomen door de krant Het Financieele Dagblad(“Rechters vrezen dat de EU vanwege Oekraïne de Poolse rechtsstaat ‘vergeet’”, FD 8 maart).

De Europese Associatie van rechters (EAJ) stuurde maandag een brief naar de Europese Commissie om erop te hameren dat de Europese Unie Polen niet tegemoet moet komen. Krystian Markiewicz, de voorzitter van de Poolse rechtersvereniging ‘Justitia’ voegde daar het volgende aan: “We begrijpen dat er een oorlog woedt en we begrijpen dat hier politieke afwegingen spelen. Maar we moeten ons herinneren wat de fundamenten van de Europese Unie zijn. Die veranderen niet”. De rechtsstaat van gisteren moet dus ook nog die van morgen zijn. Er kan niet genoeg gehamerd worden op de noodzaak van onafhankelijke rechters en advocaten.

Intussen melden de media dat Turkije zich opwerpt als bemiddelaar in het conflict tussen Rusland en Oekraïne. Turkije is lid van de NAVO en lid van de Raad van Europa, alhoewel het land toch moeite heeft met de naleving van de arresten van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. De voorbije jaren werden talrijke Turkse advocaten aangehouden en rechters afgezet. Ongeveer 1600 advocaten werden vervolgd en honderden veroordeeld tot zware gevangenisstraffen. Waarnemingsmissies van verschillende balies en advocatenorganisaties hebben vastgesteld dat die processen niet het verloop kenden die in een normale democratische rechtsstaat mogen worden verwacht. Het is de afgelopen maanden bijzonder stil geworden over die situatie van de advocaten in Turkije. Er kan echter niet genoeg gehamerd worden op de noodzaak van onafhankelijke rechters en advocaten.

Dichter bij huis was de vraag aan de orde wat goede onafhankelijke rechters moeten kunnen. In een paginagroot artikel in Le Monde (“La magistrature peine à s’ouvrir socialement”, 9 maart) werd nagegaan hoe het zit met de rechters in Frankrijk. De toegang tot de magistratuur verloopt in dat land via een streng examen, waarin niet enkel juridische kennis maar gepeild wordt, maar ook naar de “culture générale”, een soort dwarsdoornsnede van historische, filosofische, politieke en juridische kennis. Uit onderzoek is gebleken dat dit soort proeven sociale ongelijkheid in de hand werkt. 72 % van zij die in 2022 slaagden hebben ouders die een intellectueel beroep uitoefenen of hogere functies bekleden, wat sommigen ertoe brengt te zeggen dat de magistratuur in Frankrijk niet de weerspiegeling is van de maatschappij en dat verklaart waarom de magistratuur sommige maatschappelijke evoluties niet capteert. In ons land worden de examens georganiseerd door de Hoge Raad voor de Justitie en die worden door velen als streng ervaren. Er is voor zover bekend nog geen onderzoek verricht naar de sociale achtergrond van de geslaagden. De bekommernissen in Frankrijk zouden ook in ons land aanleiding mogen geven tot enige reflectie. We hebben niet alleen onafhankelijke rechters nodig, ze moeten door de samenleving ook zo worden ervaren.

In deze broeihaard van maatschappelijke evoluties en veranderingen laat ook onze wetgever zich niet onbetuigd. Twee eeuwen geleden werden wij in ons land geregeerd door Napoleon, een op zijn minst autocratische leider. Hij bezorgde ons ook wel een voor die tijd verfrissend burgerlijk wetboek, dat ook na zijn vertrek en de invoerging van de democratische rechtsstaat overeind bleef. Na de wijziging van het bewijsrecht en het goederenrecht buigt de wetgever zich nu over aanpassingen in het verbintenissenrecht. Het lijkt erop dat ook dit nieuwe boek zal gestemd geraken. De wijzigingen hebben vooral betrekking op de in de loop der jaren door de rechtsspraak toegepaste interpretaties. Zo blijft de geest van Napoleon toch nog wat ronddwalen in ons recht.

Intussen blijven alle juristen best alert voor wat er om ons heen gebeurt.

Hugo LAMON

***

Meer blogposts lezen van Hugo Lamon? Dat kan hier!