​Het dreigt – en hopelijk maar voorlopig – wat onopgemerkt voorbij te gaan, maar 25 jaar geleden werd de Hoge Raad voor de Justitie opgericht. Die in de Grondwet verankerde instelling moest het vertrouwen van de burger in justitie herstellen en zag het licht in de nadagen van de zaak Dutroux. Door systeemfalen van de politiek, politie en justitie werden meisjes ontvoerd, verkracht en vermoord. De volkswoede gaf aanleiding tot de ‘witte mars’, waarbij 300.000 burgers op straat kwamen om hun onmacht te uiten.

Later werd de Hoge Raad opgericht, die de werking van de rechterlijke macht moet onderzoeken en aanbevelingen doen. Daarnaast zou diezelfde Hoge Raad een belangrijke rol krijgen in de benoeming en de promotie van magistraten, waarmee een einde kwam aan de politieke benoemingen in de magistratuur. De opeenvolgende justitiebarometers toonden aan dat in de daaropvolgende jaren het vertrouwen in justitie wat toenam, maar het gaat terug achteruit. De Hoge Raad kon niet beletten dat de dood van Julie Van Espen (de jongedame die vermoord werd door iemand die op dat ogenblik voor andere zedenfeiten in de gevangenis had moeten zitten) terecht voor grote maatschappelijke onrust zorgde. Later werd de publieke opinie ook opgeschrikt door de behandeling van de zaak rond de voor student Sanda Dia fataal uit de hand gelopen studentendoop van studentenclub “Reuzegom” (al was – al even terecht – in juridische kringen te horen dat de uitgesproken werkstraffen heel evenwichtig waren, wat trouwens ook zo werd aangevoeld door de betrokken partijen). Recenter was er de opschudding rond de opschorting van straf voor een student gynaecologie die na een nachtje stappen seks had gehad met een dronken studente. Het bleek een hele uitdaging voor juristen om die uitspraak voor de brede samenleving aanvaardbaar te maken. Ze was juridisch correct, maar ze heeft allicht ook bijgedragen tot een nieuwe kloof met de burger.

De Hoge Raad focust in die zaken enkel op mogelijke ‘disfuncties’ in het gerechtelijk apparaat en kan geen uitspraak doen over de beslissing zelf. Toch is de Hoge Raad een kritische waakhond, maar toen bleek dat er ook binnen de Hoge Raad sprake was van fraude (bij de examens die toegang verschaffen tot de magistratuur), was dat dodelijk voor het vertrouwen in die instelling zelf.

In het Rechtskundig Weekblad van deze week geeft prof. Popelier (UA) tien aanbevelingen aan de Hoge Raad om het vertrouwen in justitie te versterken. Ze pleit o.m. om de justitiebarometers te “verfijnen”, een vertrouwenwekkende cultuur uit te dragen “met de andere stakeholders” en “meer zichtbaar te maken hoe de Hoge Raad reageert op gebeurtenissen die de werking van het gerecht voorwerp maken van debat”.

Misschien is de vraag naar het vertrouwen ruimer dan naar het goed functioneren van justitie en het juist toepassen van de wet. De Hoge Raad kijkt enkel of de justitiële machine goed werkt, maar misschien heeft de samenleving gewoon te hoge, of minstens andere, verwachtingen. Dit weekend verscheen in het Nederlandse NRC een interessant opiniestuk van de hoogleraren Beatrice de Graaf en Rik Peels over hoe recht zich verhoudt tot rechtvaardigheid. Van alle zeven deugden is rechtvaardigheid het meest universeel aanvaard. Dat werd al door Aristoteles en Thomas van Aquino benadrukt, maar er blijft ook nu nog een groot verschil aan opvattingen over wat dan wel rechtvaardig is. Zelfs situaties die niet strafbaar zijn (en wettelijk toegestaan) kunnen onrechtvaardig zijn. Er kunnen vier soorten rechtvaardigheid worden onderscheiden: de distributieve rechtvaardigheid (ieder krijgt wat hem of haar toekomt), de procedurele rechtvaardigheid (eerlijke en transparante behandeling), de retributieve rechtvaardigheid (zoals in het strafrecht: de straf krijgen die men verdient) en de restauratieve rechtvaardigheid (het herstel van relaties). Bij al die bekommernissen moet altijd het ‘heersende recht’ (de wet) worden geëerbiedigd, maar daarbij moeten we bedenken dat “recht gestolde politiek is”. “We moeten altijd de onderliggende morele vraag blijven stellen naar wat rechtvaardig is en deze deugd niet juridiseren”, zo stelt het opiniestuk.

Het moet juristen – en bij uitbreiding de Hoge Raad – aanzetten tot bescheidenheid. Het recht lost niet alles op en het streven naar rechtvaardigheid is een taak van ons allen. De Gentse advocate Anne Marie De Clerck schreef enkele maanden geleden een krachtig opiniestuk in De Tijd (dat ze enkele dagen geleden weer opdiepte op sociale media) waarin ze het heeft over het “tragische niemandsland waar het recht geen taal voor heeft”, omdat soms feiten verjaard zijn, of omdat ze onbewijsbaar zijn volgens de regels van het strafrecht. Ze vindt dat we in het strafrecht niet alleen moeten spreken over schuld en slachtofferschap, maar ook (bijvoorbeeld bij grensoverschrijdend gedrag) over hoe de machtsstructuren werken.

De feestelijkheden rond 25 jaar Hoge Raad kunnen een goede aanleiding zijn om stil te staan bij de verhouding tussen recht en rechtvaardigheid en over hoe instellingen als de Hoge Raad kunnen bijdragen om in die jungle het vertrouwen in de rechtsstaat te doen toenemen, in het volle besef dat dit een zaak is van ons allemaal.

​​​Hugo Lamon

​Lees hier meer columns van meester Hugo Lamon over Justitie.

​P.S. Op donderdag 11 december organiseert de Hoge Raad een colloquium naar aanleiding van de 25ste verjaardag. Prof. Popelier is een van de keynotesprekers. In de namiddag ga ik in debat met o.m. mr. De Clerck.

Op de hoogte blijven van alle nieuwigheden binnen justitie, advocatuur en de juridische en fiscale wereld? Volg Jubel.be op LinkedIn.