De Nederlandse krant NRC publiceerde dit weekend een essay over de Amerikaanse rechtsstaat (B. BLOKKER, “De prijs van polarisatie”, NRC 8 april). Het artikel begint als volgt: “Twee kandidaten, een man en een vrouw, bij een verkiezingsdebat. Zij: ‘Deze vent is een extremist en hij is corrupt’. Hij: ‘Het begint een patroon te worden. Je blijft maar liegen’. Het lijkt een normale, wat verhitte woordenwisseling tussen politieke rivalen. Ze debatteerden over abortus, misdaad, stemrecht (…) De vrouw is persoonlijk voor het recht van vrouwen om voor abortus te kiezen. Het feit dat de man steunverklaringen had ontvangen van drie anti-abortusgroeperingen, betekende volgens hem niet noodzakelijkerwijs dat hij tegen het recht op abortus zou stemmen. Gewoon een politiek debat dus, in de sterk verdeelde Verenigde Staten. Maar dit waren geen politici, dit waren twee kandidaten voor een zetel voor het hoogste gerechtshof in de staat Wisconsin. Twee kandidaat-rechters (…) De vrouw had voor haar campagne miljoenen gekregen van de Democratische Partij, de man miljoenen van conservatieve organisaties (…) In totaal werd 30 miljoen dollar (27,5 miljoen euro) in deze campagne voor deze ene zetel gepompt”. De auteur gaat verder in op de nefaste gevolgen van polarisatie, ook voor het vertrouwen in de rechtsstaat. Een rechtszaak wordt dan oneerlijk als je niet wordt vrijgesproken.

De hierboven beschreven situatie is bij ons vooralsnog ondenkbaar. De gedachte alleen al dat rechters zouden moeten worden verkozen doet velen huiveren. De benoeming tot magistraat is de laatste twintig jaar ook sterk geobjectiveerd, maar ook onderworpen aan evolutie. In de begindagen van de Hoge Raad voor de Justitie werd bij kandidaat-magistraten vooral gepeild naar juridische kennis, maar de selectiecriteria werden later bijgesteld en nu wordt van magistraten ook verwacht dat ze goed kunnen omgaan met feiten en zich bewust zijn van hun maatschappelijke verantwoordelijkheid. De magistratendeontologie is gericht op de onafhankelijkheid en onpartijdigheid. Rechters doen dat in de luwte en spreken recht via hun vonnissen en arresten, waarbij het hen niet toegelaten is hun eigen uitspraken in het publiek te becommentariëren.

Wie dergelijke uitspraken doet weet dat de rechter in kwestie niet mag reageren en toch doen politici het steeds vaker. Het is maar de vraag wie baat heeft bij de daaruit voortvloeiende polarisatie

Onafhankelijkheid is immers gelinkt aan publieke terughoudendheid. Het is dan ook niet vreemd dat ze als beroepsgroep geprikkeld reageren op de kritiek dat ze activistisch optreden en zich soms zelf wetgever wanen. Wie dergelijke uitspraken doet weet dat de rechter in kwestie niet mag reageren en toch doen politici het steeds vaker. Het is maar de vraag wie baat heeft bij de daaruit voortvloeiende polarisatie.

Vorige week berichtte La Libre Belgique over de plannen van de minister van Justitie, waarbij de magistraten voor het eerst een sociaal statuut zouden krijgen. Ze ontberen dat nu. Vroeger werd een statuut als een aantasting van hun onafhankelijkheid beschouwd. Dat betekent echter ook dat er bijvoorbeeld geen regeling is voor ziekte, vakanties (andere dan de gerechtelijke vakantie), zwangerschapsverlof, enz. Er lijkt consensus over te bestaan dat dit niet meer van deze tijd is. De krant zegt het eerste voorontwerp van wet te hebben kunnen inkijken en doet daarbij nog andere ontdekkingen (“Les magistrats bientôt soumis à un screening pour lutter contre la corruption”, LLB, 5 april).

Het zou ook de bedoeling zijn om magistraten en rechtbankmedewerkers te onderwerpen aan de wet van 11 december 1998 “betreffende de classificatie en de veiligheidsmachtigingen, veiligheidsattesten en veiligheidsadviezen”. Er leeft blijkbaar de vrees dat de criminele organisaties, die zich nu al overal in de legale economie nestelen, hun tentakels ook tot de rechterlijke orde zouden uitbreiden. Om dat risico te “minimaliseren” zouden magistraten in de toekomst om de vijf jaar worden gescreend en een veiligheidsmachtiging moeten krijgen. Er is niet geweten bij hoeveel rechters een dergelijke beïnvloeding of corruptie nu al is vastgesteld en het is dan ook onbekend hoe reëel dit risico is. Daarbij komt meteen ook de vraag of dit risico bij hen groter is dan bij de wetgevende en uitvoerende macht en of daar ook dergelijke screenings in het vooruitzicht worden gesteld. Veel relevanter is natuurlijk te weten op grond van welke gegevens de screening zal gebeuren en – allicht nog belangrijker – wie die controle zal uitvoeren. Het mag verbazen dat over die plannen zo weinig debat wordt gevoerd, nu het toch verstrekkende gevolgen kan hebben. Wordt bij de screening bijvoorbeeld ook rekening gehouden met politieke, religieuze of filosofische overtuigingen? De situatie in Hongarije, Polen of Turkije leert dat een wijziging van de politieke meerderheid in de wetgevende macht kan betekenen dat de principiële onafzetbaarheid van rechters (het logische gevolg van hun noodzakelijke onafhankelijkheid) wel zeer relatief en het begrip corruptie zeer rekbaar wordt. Die voorbeelden leren alvast dat een veiligheidsscreening het risico op nieuwe politieke controle op de rechters kan betekenen.

Hugo Lamon

Lees hier eerdere columns van Hugo Lamon

Op de hoogte blijven van alle nieuwigheden binnen de juridische en fiscale wereld?
Volg Jubel.be op LinkedIn