Auteurs: prof. mr. dr. Björn Hoops  en prof. mr. dr. Leon Verstappen, Rijksuniversiteit Groningen

De opwarming van de aarde is een van de grootste uitdagingen waarvoor de mensheid zich ooit geplaatst heeft gezien. Het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen door consumptiebeperking, vooral in hoge-inkomenslanden, en de overgang van fossiele brandstoffen naar hernieuwbare energiebronnen zoals wind- en zonne-energie zijn essentieel voor het overleven van miljarden mensen.

Dit vergt echter de medewerking van miljarden bedrijven en mensen die bijvoorbeeld in auto's rijden die op benzine lopen of hun gebouwen verwarmen met gas of olie. Als de overgang te traag verloopt en overheidssubsidies niet volstaan, welke bevoegdheden heeft de staat dan om de burgers te dwingen minder te produceren en te verbruiken of over te schakelen op hernieuwbare energiebronnen? Kan de staat u bijvoorbeeld verplichten zonnepanelen op uw dak te plaatsen? Dit is het onderwerp van de internationale hybride juridische conferentie 'Takings for Climate Justice and Resilience' in Groningen op 29 en 30 september 2022.

Het laatste IPCC-rapport maakt overduidelijk dat we de doelstelling om de opwarming van de aarde te beperken tot 1,5°C ten opzichte van het pre-industriële tijdperk, niet zullen halen. Om dit doel te bereiken, moeten we de landbouw veranderen om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen, moeten we afstappen van fossiele brandstoffen als energiebron en hernieuwbare energiebronnen zoals wind- en zonne-energie gaan gebruiken.

Tegelijkertijd moeten met name landen met hoge inkomens hun consumptie en de exploitatie van de natuur verminderen, bijvoorbeeld door natuurlijke opslagplaatsen voor broeikasgassen, zoals wetlands, te herstellen.

Deze veranderingen zijn van revolutionaire omvang. Politici hebben ambitieuze doelstellingen. Zo wil de EU de uitstoot van broeikasgassen uiterlijk in 2030 met 55% verminderen ten opzichte van 1990.

Om deze doelstellingen te halen, moeten miljarden mensen hun levensstijl veranderen en moeten miljarden bedrijven hun bedrijfsvoering en de producten die zij produceren, fundamenteel en snel veranderen. Als zij dat niet vrijwillig doen, bijvoorbeeld door stijgende energieprijzen of overheidssubsidies, moet de staat hen daartoe dwingen om de klimaatdoelstellingen te halen.

Vanuit juridisch oogpunt is eigendomsrecht datgene wat tussen de staten en hun klimaatdoelstellingen staat. Als de staat van plan is kolencentrales geleidelijk uit te schakelen omdat ze CO2 uitstoten, zullen de eigenaars zeggen dat de staat te ver gaat door hun eigendom te beperken. Als de staat wil dat eigenaren kantoorgebouwen en huizen isoleren en voorzien van zonnepanelen, zullen deze eigenaren hetzelfde zeggen. Als de staat een boer dwingt om een windkrachtcentrale op zijn land te dulden, zal de boer zeggen dat hij wordt onteigend. Als de staat landbouwgrond in eigendom neemt om schadelijke stikstofuitstoot te verminderen, zoals binnenkort in Nederland kan gebeuren, zal deze boer hetzelfde zeggen.

En misschien hebben ze een punt. Wereldwijd beschermen grondwetten en verdragen eigendom tegen onteigeningen en beperkingen die te ver gaan. De staat moet altijd een schadeloosstelling betalen voor onteigeningen. Eigenaars kunnen alle beschreven maatregelen voor de rechter aanvechten en het is niet uitgesloten dat de rechter ze zal vernietigen of schadevergoeding zal toekennen voor beperkingen, zoals de verplichting om zonnepanelen op iemands huis te plaatsen. Eigendomsbescherming kan de staat dus in een keurslijf dwingen. In normale tijden kan deze bescherming van eigendom nuttig zijn omdat zij de eigenaars autonomie geeft ten opzichte van de staat en de macht decentraliseert in een samenleving waar de verdeling van het eigendom tamelijk gelijk is.

Het probleem is dat de tijden niet normaal zijn. Net als de COVID-19 pandemie is de opwarming van de aarde een echte noodsituatie, die de staten meer ruimte zou moeten geven om eigenaars verantwoordelijkheden en verplichtingen op te leggen om dit tegen te gaan.

Dit inzicht is echter nog niet doorgedrongen. Momenteel beschikken staten over weinig wettelijke bevoegdheden om eigenaars te dwingen de broeikasgassen van hun fabrieken, boerderijen, huizen en kantoren te verminderen. In Nederland bijvoorbeeld moeten kantoorgebouwen tegen 1 januari 2023 een bepaald energielabel hebben, waardoor eigenaars verplicht zijn hun kantoorgebouwen klimaatbestendig te maken met isolatie, warmtepompen en zonnepanelen als ze sluiting willen vermijden. Deze verplichting geldt echter alleen als eigenaren hun investering binnen tien jaar kunnen terugverdienen. Met de huidige energieprijzen zal dat niet zo'n probleem zijn. Deze verplichting laat wel zien dat de Staat het niet aandurft om eigenaren met verliezen op te zadelen om de opwarming van de aarde tegen te gaan. Maar al te vaak zijn bestuurders onzeker of de bescherming van eigendom de Staat zal beletten andere klimaatgerelateerde verplichtingen op te leggen.

Deze onzekerheid is begrijpelijk omdat dergelijke klimaatgerelateerde verplichtingen nieuw zijn en deskundigen nog niet alle antwoorden hebben. Maar we moeten allemaal snel handelen. Om nieuwe inzichten te verwerven, organiseren wij op 29 en 30 september 2022 in Groningen (Nederland) de internationale hybride conferentie 'Takings for Climate Justice and Resilience'. Sprekers uit zowel het Globale Noorden als het Globale Zuiden zullen verschillende onderwerpen bespreken, zoals:

• Onteigening als middel om land te verwerven voor installaties voor hernieuwbare energie.
• Beperkingen om eigenaars te dwingen hun gebouwen klimaatbestendig te maken.
• Beperkingen en onteigening met het oog op het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen en het behoud van de natuur.
• Bijzondere uitdagingen binnen appartementencomplexen.
• Beperkingen en onteigening als middel voor aanpassing, bijvoorbeeld om overstromingen te voorkomen.

Wij zijn ons ervan bewust dat voor mensen die leven onder regeringen die de mensenrechten niet eerbiedigen, het toekennen van nog meer macht aan de Staat een afschrikwekkend vooruitzicht is. Wij zijn ons er ook van bewust dat klimaatbestendigheid voor veel mensen en hele landen een luxe is of lijkt die zij zich niet kunnen veroorloven. Op de conferentie zullen wij met deze perspectieven rekening houden. Voelt u zich van harte uitgenodigd om in Groningen of op afstand met ons mee te praten over gemeenschappelijke normen voor ontnemingen ten behoeve van klimaatrechtvaardigheid en veerkracht.

Mr. B. (Björn) Hoops, Prof Dr LLM, Adjunct-hoogleraar Privaatrecht en duurzaamheid

Prof. mr. dr. L.C.A. (Leon) Verstappen, Hoogleraar privaatrecht, in het bijzonder notarieel recht RUG

Deze blogpost wordt ook gepubliceerd op de website van de Rijksuniversiteit Groningen.