Op 16 maart besliste de Raad van Europa per direct het lidmaatschap van Rusland op te zeggen. Eerder werd het land al geschorst in navolging van de invasie van Oekraïne. Ook na de eerdere agressie tegen Oekraïne in 2014 werd het land al eens geschorst en nog eerder, in 2000 werden de stemrechten van Rusland in de parlementaire vergadering van de Raad geschorst na de militaire acties in Tsjetsjenië. Nu ging de Raad van Europa dus een stap verder en besliste tot een definitieve uitsluiting op basis van artikel 8 van het Statuut van de Raad van Europa.

De huidige invasie van Oekraïne en de vele mensenrechtenschendingen die hiervan het gevolg zijn, vormen volgens de andere lidstaten een inbreuk op artikel 3 van het Statuut van de Raad van Europa, namelijk de verplichting voor elk land om een grotere eenheid tussen de lidstaten te verzekeren. De invasie van één lidstaat in een andere staat daar haaks op. Intussen had Rusland ook al aangekondigd de procedure op te starten om zelf uit de Raad van Europa te stappen op basis van artikel 7 van het Statuut van de Raad van Europa. Het werd dus een race naar de uitgang.

Het belangrijkste gevolg hiervan is dat Rusland niet langer gebonden is door het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en niet langer onderworpen is aan de controle door het mensenrechtenhof in Straatsburg. Elke klacht die vanaf 17 maart tegen Rusland wordt ingediend, is onontvankelijk. Daardoor verliezen de Russische burgers een belangrijke compagnon on route om mensenrechten in het eigen land af te dwingen. Rusland was al langer een moeilijke leerling van de klas die enkel die arresten uitvoerde waarmee het geen probleem had. Zo scherpte het wel de regels over het gebruik van vuurwapens door de militaire politie aan nadat het mensenrechtenhof hen veroordeelde voor een schending van het recht op leven door het willekeurig gebruik. Daarentegen weigerde Rusland om het arrest uit te voeren ten gevolge van diens nieuwe wetgeving om informatieverstrekking over homoseksualiteit te criminaliseren wat uiteraard in strijd is met het recht op vrije meningsuiting.

Bovendien zaagde Rusland gevaarlijk aan de pijlers van het Mensenrechtenhof. In 2015 besliste de Duma – het Russische parlement – al dat het een arrest van Straatsburg kon overrulen als deze in strijd waren met de Russische belangen. In datzelfde jaar oordeelde het Russische Grondwettelijk Hof dat een arrest niet uitgevoerd moest worden als het in strijd was met de Russische grondwet. Niet alleen had dit tot gevolg dat Rusland zich onttrok aan haar verplichtingen onder artikel 46 EVRM om deze arresten uit te voeren, maar het zette ook andere ‘slechte’ leerlingen van de Raad van Europa aan tot gelijkaardige weigeringen.

Desondanks is het vertrek van Rusland een tragedie voor de vele slachtoffers van mensenrechtenschendingen in Rusland. Het feit dat vele duizenden Russen jaarlijks een klacht tegen Rusland indienden, betekent dat voor hen het EHRM een baken van hoop was. Bovendien was het lidmaatschap bij de Raad van Europa een dijk tegen het herinvoeren van de doodstraf.

De vraag is wat er nu gebeurt met de hangende zaken. Het Mensenrechtenhof besliste reeds dat het alle hangende zaken tijdelijk schorst. Deze schorsing dient om de gevolgen verder te bestuderen. In principe blijft de bevoegdheid van het EHRM ongemoeid om eerdere zaken aangespannen voor 16 maart 2022. In de praktijk is het echter complexer aangezien procedures voor het Hof contradictoir zijn, waarbij de lidstaat zich verdedigt. Rusland zal waarschijnlijk niet langer deelnemen en betwisten dat het nog gebonden is. Dit ondermijnt de legitimiteit van de uitspraken. Bovendien zetelt in een zaak steeds de EHRM-rechter van het geviseerde land. Ook dit staat nu onder druk aangezien de Russische rechter niet langer lid is van het Hof. Het EHRM zou in de Russische zaken nog beroep kunnen doen op de zogenaamde ad hoc rechters, maar het is maar de vraag of deze Russische plaatsvervangers zich geroepen zullen voelen om Rusland nog vrijwillig te vertegenwoordigen.

De gewone Rus verliest dus en het land geraakt verder in isolatie. Daarmee eindigt een experiment dat 26 jaar geleden begon waarbij toetreding tot de Raad van Europa een bevestiging was van de ontdooiing van de Koude oorlog en de hoop deed rijzen voor een gezamenlijk “Europees Huis”, zoals Gorbatsjov uitdrukte in 1989, gebaseerd op mensenrechten, democratie en de rechtsstaat.

Catherine Van de Heyning – Docent Europese fundamentele rechten (UAntwerpen).

***

Verder lezen over de gevolgen:

https://www.montesquieu-institute.eu/9353000/1/j9vvj72dlowskug/vlr8lhic8axt

https://www.echrblog.com/2022/03/no-longer-member-state-of-organisation.html

https://strasbourgobservers.com/2022/03/17/a-time-of-reckoning-russia-and-the-council-of-europe/

https://www.echrblog.com/2022/03/what-would-russias-departure-from.html