Vorige week publiceerde de Hoge Raad voor de Justitie, haast ongemerkt, een document dat de “algemene principes inzake de deontologie van magistraten” vastlegt. De wet van 23 maart 2019 voerde artikel 305 van het Gerechtelijk Wetboek in en legt aan die Hoge Raad de verplichting op om “de algemene beginselen” vast te leggen van de deontologie die van toepassing is op o.m. beroepsrechters, plaatsvervangende rechters, rechters in ondernemings- en sociale zaken en assessoren van de strafuitvoeringsrechtbank.

Een dergelijke deontologische code is niet echt nieuw, want de Hoge Raad had in 2012 reeds een “Gids voor de magistraten” verspreid. De nieuwe algemene beginselen zijn daar in ruime mate op geïnspireerd, maar er zijn ook duidelijke accentverschillen. Het is wat merkwaardig dat hieraan zo weinig aandacht is besteed, want sommige koerswijzigingen zijn opvallend.

Bepaalde toevoegingen zijn gek. Zo is het voor een deontologische gids, die zich richt op de wijze waarop een individuele magistraat moet handelen, wat verwarrend te moeten lezen dat “de onafhankelijkheid van de gerechtelijke instelling (de toekenning) vereist van aangepaste personele en materiële middelen” met de vaststelling dat dit sterk “(afhangt) van de rekruterings- en benoemingsvoorwaarden en de voorwaarden betreffende het verloop en het traject van hun loopbaan”. Is dit een ontsnappingsroute voor magistraten om de deontologische beginselen naast zich neer te leggen wanneer ze van oordeel zijn dat er “te weinig personele middelen” zijn? En is er dan – kleine stoute tussenvraag – daarvoor voorafgaandelijk een werklastmeting vereist of niet?

De rechter mocht en mag nog steeds een “privé- en sociaal leven” hebben. In 2012 klonk het nog dat een magistraat zich niet “mag terugtrekken in een ivoren toren” en maatschappelijk betrokken moet zijn. Nu “moet” hij deelnemen aan het maatschappelijk leven, waarbij hij echter moet getuigen van “zin voor realiteit” en “een evenwicht moet nastreven tussen zijn vrijheid van vereniging en meningsuiting en zijn plicht tot terughoudendheid en discretie”. De rechter heeft nog steeds ten volle recht op de vrijheid van “mening, meningsuiting en geloof” maar moet dit “gematigd en genuanceerd” doen, zodat zijn onpartijdigheid en onafhankelijkheid niet in vraag kan worden gesteld. De plicht tot terughoudendheid en discretie verplicht de magistraat ook dat hij een eventueel lidmaatschap of sympathie voor een politieke partij niet openlijk toont. Dus geen magistraten op verkiezingsmeetings (en ook niet voor de parketmagistraten die werkzaam zijn op politieke kabinetten. Echt?).

Een rechter mag volgens de nieuwe richtlijnen actief zijn op sociale media maar moet die “omzichtig gebruiken”. Alle verplichtingen van de magistraat (plicht tot terughoudendheid, beroepsgeheim, professionele discretie) zijn ook van toepassing “op alle manieren waarop hij zich uitdrukt, inclusief op de sociale netwerken”. Er wordt meteen aan toegevoegd: “wanneer een magistraat een bericht op sociale media deelt of een boodschap onder diverse vormen onderschrijft, moet hij even omzichtig handelen als bij de publicatie van een bericht”. Magistraten worden dus vooral verzocht om grijze muizen te zijn. De deontologische beginselen zij niet enkel van toepassing op beroepsmagistraten, maar ook op bijvoorbeeld advocaten die plaatsvervangend rechter zijn. Moeten die zich nu ook bekeren tot het grijzemuizenschap? Zo ook bijvoorbeeld voor lawfluencer HG LMN, zelf ook plaatsvervangend rechter, of is deze nieuwe deontologische gids een impliciete oproep tot collectief ontslag? En hoe zit het met de politieke voorkeur van pakweg de syndicale vertegenwoordigers in de arbeidsgerechten?

Magistraten hebben steeds de plicht tot “terughoudendheid en discretie”. In 2012 werd na zwaar debat binnen de Hoge Raad daaraan het volgende toegevoegd: “Wanneer de democratie en de fundamentele vrijheden in gevaar zijn, wijkt de terughoudendheid van de magistraat voor het recht van verontwaardiging”. Vooral dat laatste was vaak de kapstok voor allerhande syndicalistische acties bij voornamelijk Franstalige magistraten. In de nieuwe versie is het slaan en zalven en wijkt de terughoudendheid “voor het recht om te reageren en te handelen, met naleving van de principes van waardigheid en evenredigheid van die reactie ten opzichte van het gevaar dat wordt bestreden of gemeld”.

De nieuwe deontologische beginselen bevatten ook een aantal opzienbarende nieuwigheden. De plicht “inzake beroepsbekwaamheid” wordt nu voor het eerst geëxpliciteerd. “Het gerechtelijk ambt impliceert gestaag werken en een voortdurende intellectuele inspanning”. Ja, dat leest u goed.

De nieuwe principes bouwen verder op het verleden. De vraag is of er geen meer hedendaagse opfrissing wenselijk was en vooral of er niet eerst een breder debat diende gevoerd te worden met de stakeholders en vooral met de rechtzoekenden (de oude gedachten van positieve deontologie lijken ver weg). Hopelijk zal de nieuwe Hoge Raad ( voor de helft rechtstreeks verkozen door de magistraten zelf en de overige helft aangeduid door de senaat) hier aandacht voor hebben.

Hugo Lamon

Lees hier meer columns van meester Hugo Lamon over Justitie.

Op de hoogte blijven van alle nieuwigheden binnen justitie, advocatuur en de juridische en fiscale wereld? Volg Jubel.be op LinkedIn.