Fleer op één. In Fleer op één reflecteert elke eerste van de maand een gerenommeerd rechtsdenker over justitie in België en daarbuiten. Prof. dr. Frank Fleerackers, hoogleraar Rechtsdenken aan de KULeuven, instigeert het recht van de filosoof. Deze maand reflecteert hij rond de vraag hoe de jurist greep op de werkelijkheid krijgt.

Le retour du sujet

Onze omgang met de werkelijkheid leidt node tot een eerder ongewone, vernieuwende juridische attitude. Indien de jurist enige greep of vat op de werkelijkheid wenst te krijgen (om nog eenmaal het oude vocabularium te gebruiken), dan moet zijn attitude idealiter op de realiteit aansluiten. Vooreerst zal hij in zijn opleiding zo dicht mogelijk op de huid van die werkelijkheid moeten geraken, wil hij de multipliciteit en dynamiek van een conflict of casus aanvoelen of zelfs doorgronden, alvorens recht te doen of recht na te streven.

Deze attitude staat haaks op de klassieke representatie, vermits niet de fixatie van de werkelijkheid wordt beoogd, noch de generalisatie, maar een dynamisch inzicht in de wijze waarop menselijke interactie zich ontwikkelt en evolueert. Dat de jurist deze menselijke interactie catalogeert aan de hand van dogmatisch systeemdenken is niet eens problematisch, voor zover hij zich deze dogmatische ingrepen realiseert en de processuele plaats geeft die hen toekomt, niet meer en niet minder. Dogmatiek is niet gevaarlijk indien de bedienaar ervan meester is en blijft. Mogelijk kan dogmatiek als toonbeeld van generaliserend representatiedenken zelfs bijdragen tot beter recht, op voorwaarde dat de jurist zich van het rationaliseringsgevaar bewust is en de werkelijkheidsvervormende ingrepen als dusdanig erkent. In die zin zal hij dogmatische constructies slechts zodanig beschouwen: als temporele, artificiële simplificaties van de werkelijkheid. Het thans geldende rechtsdenken propageert de rechtsdogmatiek echter als een descriptief-performatief representatiemodel zonder weerga en de doorsnee-jurist hanteert dat model alsof het de realiteit omvat: hem vergaat alle besef van context en subtext, verblind als hij is door een découpage, die de dogmatiek hem aanreikt. Een statische, eenvormige wereld is zijn deel. Geen wonder dat hij die wereld meent te vatten, terwijl de echte, de buiten-wereld, hem ontgaat.

In die zin zal hij dogmatische constructies slechts zodanig beschouwen: als temporele, artificiële simplificaties van de werkelijkheid

In dit kader loont het de moeite om de haalbaarheid van een waarheids- of zekerheidsconcept te bevragen, gelet op de onbetwistbare, reële verzuchting van menig rechtzoekende. Is er na de postmoderne kaalslag nog ruimte voor dergelijk concept? Is de gelijkstelling van waarheid met (eigen) overtuiging niet meteen als conceptuele zelfdoding te beschouwen? Niet noodzakelijk. In het zog van de affectieve rede (FLEERACKERS, F., Het Vel van de Rechter) als alternatief voor een aan rationalisering wegkwijnende ratio, is er ruimte voor hoop op een interactief en affectief waarheids- en zekerheidsbegrip. Met de overtuiging deelt deze waarheid het affectieve effect, dat evenwel onontbeerlijk het individuele overstijgt.

Met de onzekerheid deelt de affectieve zekerheid de dynamiek van het onbesliste, van wat niet of nòg niet geworden is. En dus van wat altijd wordend is. Dit denken en omarmen van de paradox is de unieke weg en beweging tot behoud of begrip van waarheid en zekerheid in een vliedende wereld. Een aanvaarding van zekerheid als dynamisch concept is enkel mogelijk indien degene die dergelijk denkbeeld hanteert in staat is de paradox tussen rust en beweging te incorporeren zodat beweging rust brengt en rust tot beweging aanzet, maar rust en beweging nimmer in elkaar verdwijnen. De spanning wordt nooit opgeheven, zoals ook intermenselijke verschillen en geschillen nooit worden opgelost maar hooguit geregeld, in afwachting van continu volgende ontwikkelingen zonder einde of slotakkoord.

Het dynamisch gegeven zelf zal evenmin als gegeven gelden, en met name in de binaire verhouding ten opzichte van zijn statisch tegenbeeld tot recht komen. Recht, effectief recht, ontstaat dan in de paradoxale spanning tussen rust en beweging, tussen stabiliteit en dynamiek, tussen waarheid en overtuiging, tussen zekerheid en twijfel. De mogelijkheidsvoorwaarden van deze contradictorische denkhouding zijn menig: ze vergen een interactieve praxis en een plek, plaats of ruimte (locus) waar deze praxis tot beweging komt; ze vergen een bewegingsmatrix of -grid (processus) die de praxis een dynamische structuur en een spanningskader voorhoudt. Doch bovenal vergen ze een handelend subject, waarvan de subjectiviteit niet geobjectiveerd wordt. Dus toch een retour du sujet, maar in alle paradoxale realiteit. De mens van het recht is immer zoekend en aanvoelt die status als het noodzakelijke gevolg van een paradoxaal bestaan, waarin hij node stabiliteit nastreeft, wetend dat hij deze nooit zal bereiken. Meer nog, hij realiseert zich uiteindelijk dat de enige stabiliteit die hij naar waarde weet te schatten in wezen dynamisch is.

Frank Fleerackers

U kunt hier meer reflecties van professor Fleerackers lezen.

Op de hoogte blijven van alle nieuwigheden binnen de juridische en fiscale wereld?
Volg Jubel.be op LinkedIn