Onweerstaanbare dwang komt geregeld aan bod in de berichtgeving over rechtszaken. Artikel 71 van het Strafwetboek heeft betrekking op dit concept en zegt dat er niet kan worden gesproken van een misdrijf als de beschuldigde of beklaagde ofwel aan een geestesstoornis leed die het vermogen om te oordelen of controle te hebben over zijn daden tenietdoet, ofwel gedwongen werd door een onweerstaanbare macht. Advocaten  gebruiken het te pas en te onpas om de beschuldigde te laten vrijspreken. De bijklank van de ontwikkelingen in de rechtbank klinkt door in de berichtgeving.

Artikel 71: onweerstaanbare dwang

Een advocaat kan artikel 71 toepassen om aan te geven dat zijn cliënt ontoerekeningsvatbaar was op het moment van de feiten. Bij een assisenproces is het de plicht van de juryleden om in samenspraak met beroepsrechters de schuldvraag te beantwoorden. Door het juridische artikel te aanvaarden wordt de beschuldigde onverantwoordelijk geacht voor zijn daden en zal er geen straf volgen. Burgers vormen een mening over juridische kwesties door erover te lezen in de actualiteit. Grote assisenzaken waar een volksjury aan deelneemt, krijgen veel media-aandacht. Zo ontstaat er een sterke publieksopinie. Denk maar aan de kasteelmoord waar de advocaat van André Gyselbrecht artikel 71 gebruikte om de vrijspraak proberen te bekomen. Gyselbrecht gaf de opdracht om zijn schoonzoon te vermoorden omdat die zijn kleinkinderen jarenlang zou misbruikt hebben. Idealiter gaat de publieke opinie mee in het verhaal van een onweerstaanbare dwang wanneer ze de woorden van een journalist lezen. Gyselbrecht werd in eerste instantie verdedigd door Jef Vermassen, die zich moest terugtrekken en vervangen werd door Johan Platteau. De rechtbank heeft deze ‘onweerstaanbare dwang’ uiteindelijk trouwens niet aanvaard.

Framing in de nieuwsberichtgeving

De manier waarop Vlaamse kranten assisenzaken in België kaderen ontdekken we door een framingonderzoek te doen naar artikel 71. De omstaande woorden rond ‘onweerstaanbare dwang’, ‘onweerstaanbare drang’ of ‘artikel 71’ vormen het kader dat de lezer op een bepaalde denkpiste kan zetten. Zo ontvangt de lezer niet alleen objectieve informatie, maar tevens het denkkader om het nieuwsbericht te interpreteren. Dat helpt de complexe, juridische materie begrijpelijker te maken voor de lezer. Bij elk bericht kiest de journalist (onbewust) een bepaalde invalshoek. Een goed evenwicht tussen sensatie en correcte berichtgeving is een moeilijke maar essentiële afweging.

Dominante nieuwsframes

Om de frames met betrekking tot onweerstaanbare dwang in Vlaamse kranten te identificeren hebben we een kwalitatieve, inductieve framing-analyse uitgevoerd. De eigenlijke framing-analyse bekijkt krantenartikelen verschenen in Vlaamse kranten (Het Laatste Nieuws, Het Nieuwsblad, De Standaard, De Morgen en De Tijd) die verschenen in de periode van 11 juni 1997 tot 23 augustus 2019. In totaal bestond de steekproef uit 550 krantenartikelen. De analyse identificeerde twee dominante nieuwsframes: een spelframe en een ontsnappingsframe. Een journalist kan beide frames op een positieve dan wel op een negatieve manier inzetten.

Spelen of ontsnappen

Het spelframe houdt in dat artikel 71 de kans geeft om te winnen, maar ook om te verliezen. Dat zijn nu eenmaal de regels van het spel. Het is een loterij met winnaars en verliezers. De uitkomst heeft niemand in de hand. In Het Nieuwsblad van 2 oktober 1999 staat als voorbeeld “Verdedigers, Christine Mussche en Walter Van Steenbrugge gokten tijdens de pleidooien op de onweerstaanbare dwang en bijgevolg de vrijspraak, maar daar trapte de jury niet in”.

Het ontsnappingsframe omschrijft de onweerstaanbare dwang dan weer als een achterpoortje. De advocaat wijst op de verzachtende omstandigheden waardoor er geen straf zal volgen voor de dader. In een artikel uit De Standaard van 18 februari 2006 spreekt Jef Vermassen over de onweerstaanbare dwang. Zijn uitspraak illustreert het ontsnappingsframe: “‘Werd het begrip onweerstaanbare dwang’ hier niet erg ruim geïnterpreteerd?” – “Ik vind van niet. Ik heb dat begrip niet uitgevonden, het staat in het wetboek. Mijn grootste schrik is dat ze het er ooit uithalen. Het is geen brede poort, maar kan in een beperkt aantal gevallen een uitweg zijn voor mensen die iets gedaan hebben waarvoor ze niet verantwoordelijk gesteld kunnen worden.”

Zijn artikel 71

In een kwart van de gevallen noemen journalisten Jef Vermassen in een krantenartikel wanneer het over de onweerstaanbare dwang gaat. Hij is immers recordhouder bij het hof van assisen wat het aantal behaalde vrijspraken op basis van artikel 71 betreft. Daarnaast zien we in de resultaten dat Meester Vermassen vaker pleit als advocaat van de dader. In maar liefst 63,1% van de gevallen kon Vermassen de beschuldigde vrijpleiten op basis van onweerstaanbare dwang. In een interview met De Standaard op 13 maart 2004 zegt hij het volgende: “Krijg je een vrijspraak voor de dader, dan heeft die man toch levenslang door zijn schuldgevoel. En sta je aan de kant van het slachtoffer en de dader krijgt een zware straf, dan hebben die mensen voldoening omdat de samenleving ernstig neemt wat hen is overkomen. Maar ze hebben er de overledene niet mee terug.”

Advocaat van de duivel

Journalisten geven onweerstaanbare dwang op een positieve of negatieve manier weer, afhankelijk van de dader- of slachtofferrol. Meester Vermassen wordt vaker gelinkt aan het positieve ontsnappingsframe, tijdens het assisenproces weet hij zich op die manier te onderscheiden wanneer hij in het voordeel van de dader pleit. Jef Vermassen probeert als advocaat van de dader te wijzen op de verzachtende omstandigheden. Meestal slaagt hij er dan ook in de jury te overtuigen. Hij creëert ruimte voor de nuances van een rechtszaak, voor het menselijke aspect. Dat is een vluchtweg om te ontsnappen aan een straf.

Wanneer hij het slachtoffer verdedigt, gebruiken journalisten nooit het positieve ontsnappingsframe, maar wel de negatieve versie van het frame. Deze uitkomst toont een meer zwart-wit gebruik van artikel 71 aan door pleiter Vermassen, waar andere pleiters zich doorgaans meer in een grijze zone bevinden wanneer ze het wetsartikel gebruiken.

Dankbaar achterpoortje

Het veelbesproken artikel 71 blijft een boeiend onderwerp in de juridische wereld omdat het een verschil kan betekenen tussen de vrijspraak of jarenlang worden opgesloten. Ook binnen de journalistiek is het interessant om te weten dat er afhankelijk van de positie van de advocaat een ander frame wordt gebruikt. Onweerstaanbare dwang blijkt boven alles een poortje, een dankbaar achterpoortje.

Laura Steegmans behaalde in 2020 haar diploma Master in de Bedrijfscommunicatie aan de KU Leuven. Voor haar masterproef schreef ze over de nieuwsframing van artikel 71 onweerstaanbare dwang. In samenwerking met Charlotte De Smet verzamelde ze de data en onder begeleiding van Willem Joris konden ze elk met een andere invalshoek nieuwe bevindingen over dit wetsartikel aan het licht brengen.

Willem Joris is postdoctoraal onderzoeker bij het Instituut voor Mediastudies (KU Leuven) en gastprofessor aan de vakgroep Communicatiewetenschappen (Vrije Universiteit Brussel). Zijn onderzoek focust op nieuwsberichtgeving en de impact ervan op het publiek.