​Vorige week woensdag stond ik met enkele honderden collega’s, medewerkers van justitie, op de trappen van het Antwerpse Vlinderpaleis om aandacht te vragen voor de problemen waarmee justitie kampt. Het was vijf voor twaalf, letterlijk en figuurlijk: de dijk staat op springen. De actie werd in de media wel opgepikt, maar kreeg naar mijn aanvoelen weinig aandacht. De beslissing van een rechter in een strafzaak geeft vaak voeding voor tientallen pagina’s aan opinies en commentaren. De (herhaalde) uiting van bezorgdheid door honderden rechters over de toestand van de rechtsstaat levert al bij al enkele bijdragen op. Dat verontrust me, niet alleen als rechter en jurist, maar ook en vooral als voorstander van de democratie.

Een democratie is volgens mij een samenleving die een evenwicht zoekt tussen vrijheid en gelijkheid, tussen individualisme en gemeenschapszin, tussen het primaat van grondrechten en dat van de democratisch verkozen macht. In een democratie zijn mensen niet zo ongelijk dat de machtigen hun vrijheid kunnen aanwenden om de anderen uit te buiten en de instellingen naar hun hand te zetten, maar ook niet zo gelijk dat iedereen gebukt gaat onder het juk van een almachtige gelijkmakende staat. Absolute vrijheid bestaat alleen voor de machtigen in een aristocratie of oligarchie, absolute gelijkheid voor onderdanen in een totalitaire staat. In een democratie is de gemeenschap niet zo hecht en de rechtsstaat niet zo zwak dat het individu verstikt onder het dictaat van de meerderheid, maar is burgerschap ook niet zo vrijblijvend en het individu niet zodanig aan zijn lot overgelaten dat de samenleving ontrafelt en in anarchie vervalt.

Ik vergelijk de democratie graag met een koorddanseres op een slappe koord: zij kan alleen met veel wilskracht en finesse haar evenwicht bewaren.

De democratie is precair, maar waardevol. Waardevol omdat zij er van alle samenlevingsvormen het beste in slaagt om – op langere termijn – aan zoveel mogelijk mensen de mogelijkheid te bieden om in een zo groot mogelijke mate zelf richting te geven aan hun leven. Zij is het beste waarover we beschikken als we onze samenleving willen inrichten volgens principes van rechtvaardigheid en billijkheid en niet op basis van de wet van de sterkste. Hoewel de rechtsstaat op zichzelf ook waardevol is, kan zij zonder democratie bestaan. Een oligarchie of monarchie kan rechtsstatelijk zijn. Ook als niet iedereen gelijk is voor de wet, kan een onafhankelijke rechter algemene regels op een onpartijdige manier toepassen, soms zelfs tegen de overheid in. Maar terwijl de monarchie en de oligarchie goed kunnen bestaan zonder rechtsstaat (een van de machthebbers afhankelijke rechter kan die stelsels mee in stand houden), kan een democratie dat niet.

Een democratie zonder rechtsstaat is als een koorddanseres zonder gevoel voor evenwicht.

De rol van de rechter in een democratie kan je met een beetje goede wil vergelijken met die van een keeper in een voetbalploeg. Zonder keeper kan je moeilijk winnen. Met alleen een goede keeper onderga je het spel van de tegenploeg. Maatschappelijke problemen zoals jeugddelinquentie, drugsoverlast, milieuverontreiniging, oneerlijke concurrentie, financieel wangedrag, intrafamiliaal geweld en zo veel meer, kan je moeilijk duurzaam bestrijden zonder goed werkend gerechtelijk apparaat, maar je kan niet van het gerechtelijk apparaat verwachten dat het die problemen alleen onder controle houdt, net zomin als je van een keeper kan verwachten dat hij topscoorder wordt. Een goedwerkende democratie heeft nood aan behendige spitsen, een georganiseerd middenveld en standvastige verdedigers, aan burgerzin, gedreven leerkrachten, jeugdwerkers, verplegend personeel en artsen, aan innoverende bedrijven, levende verenigingen en vakbonden, toegewijde ambtenaren, moedige journalisten en zo veel meer.

Hoewel er naar mijn aanvoelen weinig aandacht is voor de bekommernissen van rechters over de toestand van de rechtsstaat, neemt de aandacht voor de rol van de rechter in onze samenleving wel toe. Belangrijke beslissingen van hoge rechtscolleges worden de laatste jaren meer en meer becommentarieerd. Soms wordt hoop gesteld in rechters of wordt in hun beslissingen de stem van de rede gelezen, soms wordt rechters verweten activistisch te zijn, wordt hen de les gespeld of worden hun beslissingen zelfs openlijk genegeerd.

Dat beslissingen van rechters worden becommentarieerd, is een goede zaak. Een keeper moet bij de les worden gehouden. Toch baart de toegenomen aandacht voor de rechter mij ook zorgen. Als de naam van de keeper tijdens een match veel valt, ziet het er niet goed uit. Waarschijnlijk wijst het erop dat het middenveld al uiteen is gespeeld. Dat veel medewerkers van justitie vinden dat het 5 voor 12 is, zegt misschien niet alleen iets over de staat van het gerechtelijk apparaat, maar ook over die van de andere instellingen die onze democratische samenleving overeind moeten houden. In een goede ploeg staat de keeper niet vaak onder druk.

De uitdagingen waar onze democratie voor staat, zijn ongezien, maar niet onoverkomelijk. Hoewel elke democratie veel tekortkomingen heeft, is zij doorgaans wendbaar en veerkrachtig. Wat mij het meeste zorgen baart, en ik hoop dat ik mij vergis, is dat we niet al te best zijn voorbereid op het volgend toernooi. We missen visie en samenhorigheid, en veel spelers zijn vermoeid. En hoewel het niet aan de keeper is om de strategie te bepalen, mag hij op gaten in de verdediging wijzen. Op zijn minst mag hij roepen om hulp als hij zijn handschoen verliest of een blessure heeft.

Niemand wil met een manke keeper aan een wedstrijd beginnen.

Stefan Somers – Rechter ondernemingsrechtbank Antwerpen & Limburg