De EU streeft naar een hoog niveau van milieubescherming. Deze casus toont hoe mondige EU-burgers daartoe kunnen bijdragen. Zij kunnen hun eigen lidstaat voor de rechter dagen als deze de EU-milieuregels niet respecteert. Zo daagden Lies Craeynest en andere actieve Brusselaars het Brussels Hoofdstedelijk Gewest voor de rechter, omdat ze ontevreden waren met het milieubeleid. Ze eisten de naleving van de EU-Richtlijn Luchtkwaliteit, met succes (HvJ 26 juni 2019, C-723/17, Craeynest).

De feiten: burgers bezorgd over luchtkwaliteit

Lies, Cristina, Frédéric, Stefan en Karin wonen in Brussel. Zij zijn bezorgd over de luchtkwaliteit in hun omgeving. “Elke dag dat Lies Craeynest over de Kroonlaan fietst met haar dochter van drie en haar zoon van acht moet ze denken aan de vuile lucht en wat het doet met hun kleine longen die nog in volle ontwikkeling zijn.” Karin kreeg astma en dat wordt volgens haar mee veroorzaakt door de slechte luchtkwaliteit.[1] De Brusselaars richten de burgerbeweging SchoneLuchtBXL op om de vervuiling aan te kaarten. Ze vinden dat het probleem onvoldoende wordt aangepakt. Zij menen dat de EU-drempel van stikstofdioxide (NO2) in de lucht op verschillende plaatsen in Brussel wordt overschreden. Bovendien plaatst de Brusselse overheid de meetpunten voor luchtvervuiling volgens hen niet overal correct: ze plaatste ze niet steeds op de plaatsen met de grootste verkeersdrukte, waar inwoners net aan de hoogste concentraties NO2 worden blootgesteld. Daarom starten deze inwoners samen met de milieuvereniging ClientEarth een procedure tegen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De Brusselse rechtbank twijfelt over de interpretatie van de EU-regels en stelt een aantal vragen aan het Hof van Justitie van de EU.

Welke EU-beginselen komen aan bod in dit verhaal?

Gezamenlijke milieudoelstellingen

Schone lucht, en de vervuiling daarvan, stoppen niet aan de landsgrenzen. Wanneer lidstaten alleen handelen, kunnen ze hun milieudoelstellingen onvoldoende verwezenlijken. Milieudoelstellingen worden beter bereikt door samenwerking op EU-niveau. De Unie zet zich in voor de duurzame ontwikkeling van Europa en voor “een hoog niveau van bescherming en verbetering van de kwaliteit van het milieu” (art. 3, 3 UV). Tot de doelstellingen van het EU-milieubeleid behoren ook “de bescherming van de gezondheid van de mens” (art. 191 WV).

Steunend op de EU-bevoegdheden inzake milieu nemen het Europees Parlement en de Raad EU-wetgeving aan. Zo vaardigden ze de Richtlijn Luchtkwaliteit uit en legden ze lidstaten een aantal plichten op, strevend naar schone lucht voor Europa [2]. EU-milieuwetgeving verleent aan burgers EU-rechten.

De Richtlijn Luchtkwaliteit legt aan lidstaten op om meetpunten voor stikstofdioxide (NO2) op de meest vervuilde plaatsen te voorzien en op plaatsen die representatief zijn voor de omgeving (zoals kruispunten). De EU legt die verplichtingen op in het kader van haar milieudoelstellingen, zoals de menselijke gezondheid beschermen. Daarbij wordt de vervuiling het best bij de bron bestreden (beginsel). Daarom bepaalt de Richtlijn vrij nauwkeurig in welke zones meetpunten dienen te staan in de lidstaten. De meetpunten moeten ook zo worden gekozen dat de kans dat een overschrijding van de EU-norm onopgemerkt voorbijgaat, zo klein mogelijk is. Meetpunten op de juiste locaties geven duidelijke, objectieve informatie over de luchtkwaliteit.

Actieve burgers moeten hun rechten kunnen afdwingen

Het is essentieel dat burgers elk recht dat de EU hun verleent voor een rechter moeten kunnen verdedigen in een eerlijk proces (hun grondrecht op een doeltreffende voorziening in rechte, art. 47 HV). De rechtsstaat vereist immers dat actieve burgers hun rechten kunnen afdwingen voor de rechter en dat ook de overheid zelf de EU-regels naleeft.

Betekent dit dat de inwoners van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zich voor hun nationale rechter op de EU-wetgeving kunnen beroepen? Ja, volgens het Hof van Justitie van de EU is het belangrijk dat inwoners zich op de Richtlijn Luchtkwaliteit kunnen beroepen. De plaatsing van meetpunten voor NO2 is cruciaal. Op basis van de gegevens van die meetpunten wordt immers nagegaan of de EU-norm voor NO2 wordt overschreden. De bepalingen van de Richtlijn over de juiste locatie zijn duidelijk en precies. Volgens het Hof moeten inwoners die bepalingen dan ook kunnen afdwingen voor de nationale rechter. Die moet kunnen nagaan of het Brussels Hoofdstedelijk Gewest de verplichtingen van de Richtlijn naleeft.

Is de EU-norm voor NO2 in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest overschreden?

De EU-Richtlijn bepaalt dat de NO2-concentratie per jaar niet hoger mag zijn dan een bepaalde waarde (EU-grenswaarde). Is dat toch het geval, dan moet het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een luchtkwaliteitsplan opstellen om de hoeveelheid NO2 in de lucht te verminderen. Volgens de bewoners moet die grenswaarde op elk individueel meetpunt worden gerespecteerd. Vermits de norm op verschillende meetpunten werd overschreden, zou het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een luchtkwaliteitsplan moeten opstellen.

Het Hof van Justitie van de EU volgt het standpunt van de bewoners. Een jaarlijks gemiddelde van alle meetpunten sluit immers niet uit dat sommige bewoners op bepaalde plaatsen effectief zijn blootgesteld aan hogere NO2-waarden. Enkel rekening houden met het gemiddelde van alle meetpunten zou in strijd zijn met de bedoeling van de EU-Richtlijn om de menselijke gezondheid te beschermen. Daarom moet de norm volgens het Hof per meetpunt worden geëerbiedigd. Zodra er in één enkel meetpunt een hogere waarde is, is de EU-norm overschreden

De Brusselse rechtbank paste het antwoord van het Hof van Justitie toe in de zaak en stelde vast dat tot en met 2018 de NO2-waarden op verschillende plaatsen de EU-grenswaarden overschreden. De rechtbank gaf ClientEarth en de inwoners gelijk i.v.m. de foutieve locatie van de meetpunten. Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest werkte daarna actief aan plannen om de luchtkwaliteit te verbeteren, mee onder invloed van het EU-recht.

Belang van actief burgerschap

De zaak Craeynest illustreert hoe burgers meehelpen om EU-regels af te dwingen door naar de rechter in hun land te stappen. Hierbij speelt ook de steun van drukkingsgroepen, zoals SchoneLuchtBXL of ClientEarth. Op een hoger niveau heeft de stem van burgers uiteraard al belang bij de totstandkoming van die EU-regels. Het zijn het Europees Parlement en de Raad die de Richtlijn Luchtkwaliteit hebben aangenomen. Door hun stemgedrag bij verkiezingen bepalen burgers dus mee in welke mate schone lucht prioriteit krijgt, ook op EU-niveau.

Kris Grimonprez

Nog meer uitleg over deze zaak en andere belangrijke Europese rechtspraak vindt u terug op de website van Case4eu, in de casusfiche geschreven door Kris Grimonprez en Roel De Meu.

Meer weten over het belang van Europees burgerschap? Bekijk dan deze korte video op YouTube.

Voetnoten

[1] H. Spanjer, ‘Dit is er mis met de metingen van de Brusselse luchtkwaliteit’ De Wereld Morgen (21.11.2017) https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2017/11/21/dit-is-er-mis-met-de-metingen-van-de-brusselse-luchtkwaliteit/

[2] Op moment van de feiten gaat het over Richtlijn 2008/50 van het Europees Parlement en de Raad van 20 mei 2008 betreffende de luchtkwaliteit en schonere lucht voor Europa). De richtlijn is nog steeds van kracht, zij het in gewijzigde vorm. Hier vind je de geconsolideerde versie Richtlijn 2008/50 van het Europees Parlement en de Raad van 20 mei 2008 betreffende de luchtkwaliteit en schonere lucht voor Europa.