Op 20 maart 2023 ging Magistratuur & Maatschappij in gesprek met een breed geïnteresseerd publiek over de rol van de rechter in de rechtstaat. Dat gesprek voerden we ook eerder al: elke 20ste maart van het jaar organiseren de magistratenverenigingen een dag rond justitie. Er is wel altijd een thema, de uitdagingen liggen zo voor het rapen. Dit jaar is er in het maatschappelijk debat veel aandacht voor de actieve – of pejoratiever: ‘de activistische’ – rechter. En ook: aandacht voor het niet-uitvoeren van rechterlijke beslissingen. Stof genoeg voor ons jaarlijks gesprek met de maatschappij, ditmaal in de vorm van een debat.

Is het Grondwettelijk Hof wel activistisch?

We staken van wal met een academische lezing door prof. Maurice Adams van de Universiteit Tilburg. De rechtsgeleerde had het meteen over wat een gesprek moeilijk maakt: fake news. Men wil een volkstribunaal installeren dat de activistische uitspraken van het Grondwettelijk Hof kan counteren, maar bij nazicht blijkt dat Hof helemaal niet activistisch te zijn! Het is integendeel veeleer terughoudend. Het valideert veel meer wetten dan dat het er ongrondwettig verklaart. Zo verwees de professor naar het drama dat de al terughoudende rechtspraak bij onze noorderburen veroorzaakte met de toeslagenaffaire. Er is helemaal geen reëel achterliggend probleem van activistische rechters. Toch wordt dat discours ontwikkeld, met veel hyperbolen en de tactiek van de overdrijving. Waarom? Om goede punten te scoren bij het publiek dat zich aangesproken voelt met het Volk in het Volkstribunaal. Vandaag wordt het Grondwettelijk Hof weg gezet, morgen een andere instelling?, zo vroeg de professor zich af.

Er is helemaal geen reëel achterliggend probleem van activistische rechters. Toch wordt dat discours ontwikkeld, met veel hyperbolen en de tactiek van de overdrijving.

De dynamische rechter

De professor pleit nochtans wel voor een dynamische rechter, een concept waar rechter Evelien de Kezel meteen op inpikte. De rechter kiest niet welke zaak wordt opgestart. Wordt echter de overheid aangesproken, dan zal de rechter het recht toepassen zoals bij een andere aansprakelijkheidsvordering. Bij het bepalen van aansprakelijkheid speelt het budget van boer, burger of bedrijf geen enkele rol. Er is dan ook geen reden waarom dat wel zo zou moeten zijn als de aansprakelijkheid van de overheid op het spel staat. Rechter de Kezel vervolgt dat die onjuiste gedachte echter wel de idee van het volkstribunaal schraagt, want activistische rechters doen de overheid betalen. Tja.

Nieuw is dat burgers zaken opstarten die hun strikt individueel belang overstijgen, omdat ze een maatschappelijk debat raken, zoals de klimaatzaak.

Wel nieuw is dat burgers zaken opstarten die hun strikt individueel belang overstijgen, omdat ze een maatschappelijk debat raken, zoals de klimaatzaak. Rechter de Kezel legt uit dat rechters dan een soort ombudsfunctie vervullen, anders dan de klassieke individuele geschillenbeslechting. We zitten te veel in een conflictoplossingsmodel. Het ware beter meer in te zetten op andere technieken, zoals bemiddeling.

Creëer betrokkenheid met de buitenwereld

Dat laatste viel goed bij voorzitter Bart Willocx. Zelf is hij een dynamische en geëngageerd man. Hij brak dan ook een lans voor het creëren van meer betrokkenheid met de buitenwereld. Justitie moet gedragen zijn door de maatschappij die zij dient (noot van de verslaggever: het is dan ook geen toeval dat hij vroeger lid was van Magistratuur & Maatschappij, zoals in de wandelgangen wordt beweerd). Zo verwees hij naar de ‘vlinderrechters’ die ingezet worden in zijn rechtbank. Leg aan de bevolking uit waarom justitie een belangrijk goed is en spreek over het vele dat wel goed draait; ga naar scholen en organisaties en spreek. Communicatie is heel belangrijk. Maar het is moeilijk. Zoals de boekdrukkunst indertijd een revolutie in de communicatie ontketende, is dat vandaag ook het geval met de digitalisering en sociale media. Vooral die laatste ondergraven de autoriteit van allerhande instellingen, zoals van de pers en wetenschap, maar dus even goed van de rechter. Waarom zou ik diens beslissing aanvaarden: “mijn mening primeert”. Dat vormt een heuse uitdaging, zeker wanneer men vanuit een ‘reset’ de positie van het Grondwettelijk Hof onderuithaalt ten voordele van het volk.

De sociale media ondergraven de autoriteit van allerhande instellingen, zoals van de pers en wetenschap, maar dus even goed van de rechter.

Voer het debat maar wees geïnformeerd

Dat ontlokte vele beschouwingen aan Luc Lavrysen. Hij is voor het debat, maar: voer het wel goed. Het arrest dat de steen des aanstoots vormde voor de idee van een volkstribunaal wordt verkeerd gekaderd. Dat arrest handelde over de inkomensgarantie voor ouderen en past voornamelijk het Europees recht toe. Dat wil men dan toch niet afschaffen? Het handelt slechts in de marge over het standstill-beginsel. Omgekeerd zijn er arresten die men dan weer te terughoudend vindt (Pandemiewet, Verdrag Iran-België).

Toetsen aan de Grondwet in Europa: sinds de jaren twintig van de vorige eeuw

Bijzonder boeiend was de uiteenzetting over de toets van wetten aan de Grondwet. Er zijn gedecentraliseerde systemen, zoals in de VS waar elke rechter een wet kan toetsen aan de grondwettelijke teksten. Uiteindelijk oordeelt het Supreme Court. Een lichtjes provocerende vraag uit het publiek of zo ook ons Grondwettelijk Hof niet beter opgaat in het Hof van Cassatie gaf aanleiding tot hilariteit. Maar het antwoord werd gesmaakt: een Grondwettelijk Hof heeft door zijn samenstelling een autoriteit die de klassieke rechter niet kan bekomen. De toets aan de Grondwet verloopt ook sneller. Niet alleen in België maar overal in Europa zijn er gecentraliseerde systemen. Het eerste grondwettelijk hof werd opgericht in de jaren ’20 onder impuls van Hans Kelsen in Oostenrijk: een gespecialiseerd en evenwichtig samengesteld college. Bij de opkomst van de fascisten kwam het onder druk te staan. De stem van de meerderheid moest primeren, de bescherming – via de grondwet – van minoriteiten werd als lastig ervaren. Uiteindelijk zouden de fascisten het Hof helemaal ontmantelen. Na WO II heeft Oostenrijk het meteen terug opgericht. In die periode werden overal in Europa systemen opgericht om de wetten aan de Grondwet te toetsen. Eerst in de West-Europese landen, dan in Spanje en in Portugal na de val van de dictatuur en ten slotte in de Oost-Europese landen na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie.

Professor Adams moest corrigeren wat Nederland betreft: in zijn land toetst de rechter niet aan de Grondwet. Er is ook geen Grondwettelijk Hof. Een vreemde eend in de bijt dus. Maar dat is relatief: inmiddels is er een ontwikkelde en evenwichtige rechtspraak over mensenrechten van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. De Nederlandse rechters toetsen hun wetten wel aan het EVRM en andere internationale verdragen.

Uit de lezingen hebben we ook onthouden dat Canada wel een bijzonder systeem kent, maar ook dat het haast nooit wordt toegepast en niet als navolgenswaardig is te aanzien.

Conclusie

De lezingen werden onder deskundige leiding van moderator Jan Buelens doorspekt met vraag en antwoord, en er ontstond een gezonde interactie tussen sprekers en publiek. Dan vliegt een studie-avond zo voorbij. De bekommernis om de rechtsstaat niet. Dat is en blijft de sokkel van de rechterlijke macht. Zonder rechtsstaat geen democratie, zo hoorden we opnieuw, dan een dictatuur van een meerderheid. We leerden ook bij over zaken als de rol van de rechter en rechterlijke toetsing. Misschien wel het belangrijkste: we gingen met een opdracht naar huis. Laat ons daadwerkelijk uitdragen van wat justitie betekent voor de samenleving. Laat ons blijvend in gesprek gaan. Was dat niet altijd al de betrachting van Magistratuur & Maatschappij? Het is een gesprek dat we blijven voeren.

Voor Magistratuur & Maatschappij (M&M) – Bruno Lietaert, voorzitter