Het wordt al vaak gezegd, maar misschien toch nog te weinig herhaald: rechters zijn een essentieel onderdeel van de rechtsstaat. Zonder hen is er gewoonweg geen democratie mogelijk.  De overheid moet via onpartijdige rechters aan de burger de garantie bieden op een eerlijke beslechting van geschillen. Vanuit dat perspectief bekeken blijft het verbazen dat die evidentie toch wat minder geldt in juli en augustus. Tijdens de gerechtelijke vakantie valt er van die grondwettelijke taak niet veel te merken. Veel dienstverlening valt er dan immers niet te bespeuren. In juli en augustus werkt justitie met de handrem op. Het zegt wel wat over hoe belangrijk justitie zichzelf vindt. Zouden we ons kunnen inbeelden dat ziekenhuizen in de zomermaanden sluiten en slechts bij hoge uitzondering een heelkundige ingreep uitvoeren, zonder enige garantie op kwaliteit? Want ook dat is de realiteit: wie tijdens de vakantie naar de rechter stapt krijgt er vaak te maken met magistraten die anders gebruikelijk met geheel andere materies bezig zijn. Je zal het in een ziekenhuis niet snel zien gebeuren dat een gynaecoloog plots eventjes radioloog wordt.

De gerechtelijke vakantie is nog een taai overblijfsel uit het Ancien Régime. Toen werden magistraten niet vergoed en leefden ze veelal van hun landeigendommen. Volgens historici die het kunnen weten, hadden magistraten in juli en augustus andere besognes. Ze moesten de pachtgelden gaan opstrijken en toezicht houden op de oogst van hun gronden. Recht spreken moest dan maar even wachten.

Magistraten zijn al lang geen renteniers meer, maar die gerechtelijke vakantie kent nog een taai bestaan. Het mag dan ook niet verbazen dat er in de luwte wordt nagedacht over een hervorming. Er gaan ook stemmen op om samen met die gerechtelijke vakantie ook in een ruk het statuut van de magistraten aan te pakken. Krijgen ze dan een ambtenarenstatuut met de daarbij horende vakantiedagen (en misschien ook een prikklok)? Het debat belooft op dat punt nog heftig te zullen worden. Het zou niet alleen magistraten mogen interesseren.

Maar de titel boven dit stukje (“tijdelijk zonder rechter”)  wil ook verwijzen naar een ander fenomeen dan de vakantie. De situatie waar ook zonder vakantie er geen rechter te bespeuren valt, gewoon omdat hij er niet meer is of langdurig geen zitting houdt. Overal te lande worden situaties gerapporteerd van rechters die wegens pensioen of langdurige ziekte niet zetelen en waar niet tijdig in vervanging wordt voorzien. Vooral bij de vredegerechten zorgt dit voor schrijnende toestanden. Een kanton in Brussel moet het al sinds 1 maart zonder vrederechter stellen. De titularis ging met pensioen, wat nu niet onmiddellijk als een onverwachte en onvoorzienbare gebeurtenis kan worden beschouwd. Toch duurde het tot begin juni alvorens een oproep tot kandidaatstelling voor zijn opvolging in het Staatsblad gepubliceerd geraakte (en het is geweten dat een benoemingsprocedure verschillende maanden in beslag neemt). Tot 1 juli werd het vredegerecht in leven gehouden door plaatsvervangende rechters, veelal advocaten die even tussendoor ook rechter spelen.

En dan is er nog de situatie in een Oost-Vlaams vredegerecht, waar een magistraat al geruime tijd strijd levert tegen een ziekte. Intussen wordt het vredegerecht ook hier overgelaten aan de plaatsvervangers (al komt 1 keer per maand een vrederechter van een aangrenzend kanton bijspringen). Het is veelzeggend dat de plaatsvervangers het pas echt te veel werd toen ze plots en zonder enige duiding een “document 379 A” ontvingen, waardoor hun inzet werd omgezet in een aanbod tot “prestatie waarvoor een vergoeding wordt betaald”.

Bij de overheid geldt het principe van de continuïteit van de openbare dienst. Dat is bij justitie een wat rekbaar begrip, zo blijkt. Moeten rechtzoekenden dat zomaar blijven slikken? En moeten advocaten in de luwte blijven in- en bijspringen, om zo de schijn op te houden dat er niets aan de hand is? De Orde van Vlaamse Balies heeft het al bij herhaling gezegd: advocaten zijn er niet om structurele problemen binnen de magistratuur op te vangen. Een advocaat is immers geen rechter en kan slechts uitzonderlijk als rechter bijspringen. Die langdurige vervangingen vallen daar niet onder.

Het ergste aan dit verhaal is dat het niet nieuw is. Of moeten we er toch maar bij stilstaan dat het de toekomst is die zich herhaalt? Maar moeten we ons daar dan bij neerleggen?

Hugo LAMON

Mr. Hugo LAMON is advocaat aan de balie Limburg en bestuurder en woordvoerder van de Orde van Vlaamse Balies. Iedere woensdag maakt hij op Jubel een beschouwing over justitie.

Lees hier alle artikels van ‘LAMON op woensdag’.