Met de invoering van de familierechtbank in 2014 wilde de wetgever stevig inzetten op alternatieve geschillenoplossing (ADR). Naast rechtspraak moesten bemiddeling en minnelijke schikking een volwaardige plaats krijgen. De Kamers voor Minnelijke Schikking zagen het daglicht. Met de wetten van 15 en 18 juni 2018 wilde de wetgever het gebruik van alternatieve geschillenoplossing nog verder begunstigen. Tijdens de parlementaire bespreking van laatstgenoemde wet gaf de minister zelfs te kennen dat een alternatieve aanpak de eerste optie zou moeten zijn. De rechter zou als vangnet moeten fungeren en bij wijze van spreken het alternatief moeten worden. De wet van 15 juni 2018 heeft specifiek betrekking op het informeren over en het bevorderen van ADR in familiezaken.

Familierechters moeten partijen aansporen tot alternatieve geschillenoplossing

Als men alle wettelijke voorschriften op een rijtje zet, blijkt al snel dat familierechters en familierechtbanken behoorlijk wat taken hebben wat betreft het informeren over en het bevorderen van alternatieve geschillenoplossing (ADR). Net als alle andere rechters moeten zij in elke stand van het geding een minnelijke oplossing van de geschillen bevorderen, kunnen zij een zaak verdagen om de partijen de kans te geven informatie in te winnen over alternatieve geschillenoplossing of hen de gelegenheid bieden hun geschil minnelijk op te lossen, en kunnen zij zelfs ambtshalve een bemiddeling bevelen tenzij alle partijen daartegen gekant zijn. Specifiek voor familierechters en familierechtbanken gelden volgende regels:

• Familierechters beschikken over de mogelijkheid om partijen ambtshalve door te verwijzen naar de Kamer voor Minnelijke Schikking, wat niet wegneemt dat zij zelf nog steeds de mogelijkheid behouden om een schikkingspoging te ondernemen.
• De familierechter moet de partijen bevragen over eerdere pogingen tot een minnelijke oplossing en kan hen inlichten over de mogelijkheden daartoe, waarbij hij de persoonlijke verschijning kan bevelen.
• In bepaalde familiale geschillen geldt er een verplichte persoonlijke verschijning op de inleidingszitting en, wanneer de zaak betrekking heeft op minderjarige kinderen, ook op pleitzittingen en alle zittingen waarop de vragen aangaande de kinderen worden besproken. Uiteraard laat dit toe de partijen te responsabiliseren.
• De griffier moet de partijen schriftelijk inlichten, niet alleen over bemiddeling maar ook over de mogelijkheid tot verzoening en elke andere vorm van minnelijke oplossing van conflicten, evenals over informatiesessies, wachtdiensten of andere in het gerechtelijk arrondissement georganiseerde initiatieven die erop gericht zijn de minnelijke oplossing van conflicten te bevorderen.

Familierechtbanken nemen initiatief om het strijdmodel te verlaten

De hierboven geschetste wettelijke regeling brengt mee dat de in een familiaal geschil verwikkelde partijen normalerwijze op de hoogte moeten zijn van de diverse mogelijkheden tot minnelijke oplossingen van hun zaak. In de praktijk blijkt dat echter niet te volstaan. Er wordt, in vergelijking met het aantal door de rechtbank beslechte zaken, nog steeds relatief weinig gebruik gemaakt van mogelijkheden zoals bemiddeling en collaboratieve onderhandelingen.

Daarom voorzien nogal wat familierechtbanken in bijkomende mogelijkheden om de partijen op een meer diepgaande manier informatie te verschaffen over alternatieve geschillenoplossing en hen te stimuleren hiervan gebruik te maken. Denk maar aan informatiesessies, (telefonische) permanenties van bemiddelaars, en diverse vormen van trajectkeuzebegeleiding (voordien trajectbemiddeling genoemd).

Initiatieven om het strijdmodel te verlaten

Sommige familierechtbanken gaan nog een stap verder om het strijdmodel te verlaten. De familierechtbank Antwerpen startte in januari 2022 met een zogenaamde ‘Opvolgkamer’. De bedoeling is om scheidende ouders die ten prooi vielen aan een hoogoplopend onderling conflict, toch nog met elkaar in dialoog te brengen. Eveneens in Antwerpen werd op 11 mei 2022 een charter gesloten tussen de stafhouder van de balie van Antwerpen en de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg Antwerpen. Daarin leest men dat de familierechtbank en de balie familiezaken willen afhandelen vanuit een streven naar duurzame afspraken, tot stand gekomen in overleg tussen of met de ouders.

Men wil het strijdmodel bij conflicten over de kinderen zo veel mogelijk verlaten en kiezen voor een participatiemodel waarbij ouders hun verantwoordelijkheid nemen en hierbij geholpen worden om zo mogelijk samen een oplossing te vinden vanuit het belang van de kinderen.

Procedures en werkwijzen van de familierechtbank zullen met dat doel voor ogen worden aangepast. De balie en de familierechtbank willen hierin samenwerken. In Gent wil men het vanaf 1 september 2022 ook over een andere boeg gooien. Daar sloten de familierechtbank en de balie een protocol dat in essentie inhoudt dat wordt overgeschakeld naar een zogenaamd “consensusmodel”: ouders krijgen ondersteuning om op een constructieve manier te participeren in het zoeken naar duurzame oplossingen voor hun geschil. De familierechtbank van Dinant, die dit model sedert vele jaren met succes toepast, diende hier als inspiratiebron.

Empirisch onderzoek over de werking van de trajectkeuzebegeleiding in de praktijk

Aan initiatieven om alternatieve geschillenoplossing te bevorderen geen gebrek. De vraag is dan: hoe werken zij in de praktijk? Leiden zij er inderdaad toe dat partijen daadwerkelijk meer gebruik gaan maken van alternatieve geschillenoplossing? En zijn de partijen tevreden? Empirisch onderzoek dat een antwoord zoekt op deze vragen is eerder schaars.

Onlangs ging de faculteit rechten van de UHasselt over tot een empirisch-juridische evaluatie van de door de familierechtbanken van Hasselt en Tongeren opgezette “Trajectkeuzebegeleiding” (voorheen “trajectbemiddeling” genoemd). Aan de hand van diepte-interviews bij magistraten, advocaten en trajectkeuzebegeleiders, en door middel van een survey bij rechtzoekenden, werd getracht enig zicht te krijgen op de werking en de resultaten van de trajectkeuzebegeleiding.

Eric Lancksweerdt, hoofddocent UHasselt en UGent

Wil u er meer over weten?

Wie er meer wil over weten kan terecht bij het boek “Empirisch onderzoek in het familierecht uitgelicht“, uitgegeven bij KnopsPublishing en de Studienamiddag ‘Actuele ontwikkelingen in het personen- en familierecht en de familiale geschillenoplossing‘.