Advocaten maken het dagelijks mee: een cliënt komt boos hun kantoor binnen met de dagvaarding of het verzoekschrift van de tegenpartij in de hand. De eiser – vanuit boosheid of misschien vanuit angst – heeft zijn verhaal zo extreem mogelijk geformuleerd en beargumenteerd, onder het motto ‘meer vragen om minder te krijgen’. 

De geraadpleegde advocaat verdedigt zijn cliënt met minstens even krachtige tegenargumenten én tegeneis(en).

De daarop volgende reactie is te voorspellen: verontwaardiging, meer boosheid en nog extremere standpunten. De escalatie is nog moeilijk te stoppen en wordt ook ondersteund door de structuur van een gerechtelijke procedure.

Hoe die escalatie doorbreken?

De eerste stap is het inzicht dat gedrag[1] zich altijd afspeelt in een interpersoonlijke driehoek: het gedrag van een persoon hangt samen met dit van anderen, en beiden gedragen zich in een bepaalde context.

Vermits elk interactief gedrag ander gedrag uitlokt, bestaat stap twee uit het bewust omgaan met je eigen gedrag. Door je gedrag zelf te bepalen en dus niet automatisch te re-ageren op het gedrag van de ander, verander je het gedrag van de ander en stopt de escalatie.

Deze samenhang van gedrag is uitgewerkt in de onderstaande figuur, de roos van Thimothy Leary.

De roos van Leary bestaat uit twee assen: een horizontale (TEGEN – SAMEN gedrag) en een verticale (BOVEN -ONDER gedrag). Gedrag op de horizontale as lokt een zelfde interactief gedrag uit (symmetrisch patroon) terwijl gedrag op de verticale as tegenovergesteld gedrag oproept (complementair patroon).

Vanuit de symmetrie roept bijvoorbeeld TEGEN-gedrag ander TEGEN-gedrag op. Zo zal iemand die vooral gericht is op het uitvoeren van de taak en op het eigen belang  (TEGEN-gedrag) eenzelfde gedrag uitlokken bij een ander.

Vanuit de complementariteit lokt BOVEN-gedrag van een persoon, ONDER-gedrag uit. Leidingnemend gedrag van een persoon zal aanpassend gedrag van de ander uitlokken (en omgekeerd). Deze dynamieken worden aangegeven door de pijltjes.

Bij een conflict situeert de communicatie zich steeds in TEGEN-gedrag. Typisch ruzie gedrag is het complementaire gedrag van aanvallen (BOVEN-gedrag) en verdedigen (ONDER-gedrag). Het ene gedrag roept ‘automatisch’ het andere gedrag op. Door dit interactiepatroon te zien (stap 1) en door niet automatisch het gedrag te stellen dat het gedrag van de ander oproept (stap 2) kan je de escalatie van het conflict stoppen. Door zelf bewust te kiezen om op aanvallend gedrag (BOVEN -TEGEN gedrag) niet verdedigend (ONDER- TEGEN gedrag) te reageren maar vanuit SAMEN-gedrag (bv. meelevend of volgend), kan het interactiepatroon naar dit SAMEN- gedrag verschuiven.

Hoe werkt bemiddeling?

Een bemiddelaar vertrekt vanuit een meta-positie. Met een helicoptervisie ziet hij de samenhang tussen gedragingen, de continue wederzijdse beïnvloeding tussen partijen onderling én tussen de partijen en de bemiddelaar. De positie van de bemiddelaar is deze van een inhoudelijk neutrale derde, die buiten het conflict staat.

Een advocaat wordt verondersteld een zekere afstand te bewaren van de cliënt maar wordt als raadsman vaak mee in de dynamiek van het conflict gezogen of versterkt het zelfs. De bemiddelaar gaat niet mee in het standpunt-denken van partijen. Er vindt immers polarisatie plaats wanneer iedere partij met zoveel mogelijk argumenten het eigen standpunt onderbouwt wat  het mechanisme vormt in een gerechtelijke procedure.

De bemiddelaar daarentegen zal proberen te achterhalen waarom een bepaald standpunt wordt ingenomen. Hij kijkt wat er zich onder het wateroppervlak bevindt in plaats van zich door de zichtbare top van de ijsberg te laten misleiden.
Door een open en nieuwsgierige houding probeert de bemiddelaar de bekommernissen en de belangen van alle partijen in het conflict te achterhalen én te verwoorden.
Vaak resulteert dit in de formulering van gemeenschappelijke of complementaire belangen die als basis kunnen dienen voor een oplossing en akkoord waarin alle partijen zich kunnen vinden. Deze werkwijze is gebaseerd op de methodiek ‘Intrest based negotiation’, die door Ury en Fisher werd uitgewerkt in hun wereldbefaamde boek ‘Excellent onderhandelen’.

Naast het voorkomen van nutteloze en pijnlijke escalatie heeft bemiddeling dus het voordeel dat een oplossing op maat kan worden gezocht die rekening houdt met de bekommernissen en belangen van alle partijen (win-win). Een procedure daarentegen kent steeds een winnaar en verliezer (win-lose) waardoor het conflict in stand wordt gehouden en soms zelfs een nieuw conflict genereert.

Bij bemiddeling moeten alle partijen bereid zijn om zich in te zetten voor het vinden van een oplossing. Besef van het eigen gedrag en hoe dit bijdraagt aan (het in stand houden van) het geschil, is hierbij belangrijk. De bemiddelaar ondersteunt de partijen in dit proces en bevordert hun communicatie. Advocaten kunnen dit proces onderbouwen door – als inhoudelijk expert – mee te zoeken naar een oplossing die tegemoet komt aan de belangen van alle betrokken partijen, inclusief degenen die onrechtstreeks betrokken zijn in het conflict. Dit verhoogt de kans op een gedragen oplossing die op lange termijn bruikbaar blijft.

De Universiteit Antwerpen organiseert samen met de Universiteit Gent ook dit jaar de verschillende modules van de Postacademische Opleiding Bemiddeling die leiden tot een universitair getuigschrift.

Christine Jacobs, bemiddelaar-trainer UAntwerpen
Lut Daniëls, wetenschappelijk medewerker psychologie UGent

[1] Gedrag bestaat voor 7% uit datgene wat gezegd wordt. Voor het overige is gedrag non-verbaal, waarbij het gaat over de intonatie, spreekstijl en lichaamstaal.