Deze eerste bijdrage eert Prof. em. Jan M. Broekman, die tienduizenden studenten wegwijs maakte in de grondslagen van ons recht. Hij wordt volgende maand 90.

 “Veranderen van rechtssysteem” is een in meerdere communicatiekanalen vaak gehoorde suggestie. De zinsnede klinkt bevrijdend en revolutionair, maar wat betekent dit eigenlijk precies, en hoe kan zoiets werkelijk gebeuren? Wij hebben nooit expliciet voor een rechtssysteem gekozen, zoals dat bijvoorbeeld voor een politieke partij of samenlevingsbestel het geval is. En nooit is een rechtssysteem waarin wij leven helemaal stil blijven staan: nooit was het effectief zonder verandering te tonen. Dus wat moet die idee? Is het méér dan een ondoordachte kreet?

Hier zijn minstens drie opmerkingen te maken:

(1) Een verandering van rechtssysteem kan nooit anders zijn dan een verandering in een reeds werkzaam recht. Er valt geen pauze binnen de juridische werkzaamheden in te lassen, en elke sociale verandering wordt gekenmerkt doordat recht blijft functioneren. Ja, recht blijft recht overeind.

(2) Hoe kan “ander recht”, ontstaan ten gevolge van systemische bijsturing, anders zijn? Het kan andere onderwerpen opnemen, zich over bredere regionen uitstrekken, zijn taal opkuisen, misschien ook andere gezichtspunten inlassen vanwege armoede, depressie, overvloed, klimaat, racisme of bepaalde politieke concrete inzichten of idealen, maar opnieuw geldt: recht blijft recht overeind.

(3) De kreet om verandering van een rechtssysteem overdondert bepaalde sociale verhoudingen. Soms zijn deze laatste zelf de bron van de uiting van die kreet. Geld, sociale relaties, een ‘ik’-gevoel, de buurman en/of buurstaat kunnen zowel oorzaak als doel van de kreet om verandering zijn. Maar veranderende fiscale, sociale, privatieve of diepere maatschappelijke relaties kunnen slechts bestaan als ervoor gezorgd wordt: recht blijft recht overeind.

Nee, ondanks het feit dat recht in hele bibliotheken vastligt, blijft het raadsel werkzaam dat elk geval van rechtstoepassing het recht verandert. Dat is niet geruststellend, maar het roept juist op om die factor van verandering te blijven zien, te accepteren en als inspiratie van samenleven te waarderen.

Het recht geval per geval begrijpen als in wezen veranderlijk biedt aansluiting bij de wijze waarop een samenleving evolueert. Elk geval op zich is een aanleiding om het recht telkens opnieuw vanuit zijn maatschappelijke rol te gronden, in flux, in verandering. Dit raakt wetgever én magistraat. Zelfs het gebruikelijk pleidooi van originalisten of textualisten voor letterlijke (grond)wetsinterpretatie vervaagt, wanneer recht pas tot recht komt in elke nieuwe casus. Recht houdt recht overeind.